آشنایی با ۶۰۰ اصطلاح فقه جزا با پژوهش در ۳۰۰ منبع فقهی و قانونی

کتاب «واژه نامه تفصیلی فقه جزا» حاصل پژوهش ۲ ساله است که با بهره گیری از ۳۰۰ منبع معتبر فقهی و قانونی، به توضیح الفبایی بیش از ۵۰۰ اصطلاح فقه جزا پرداخته است.

به گزارش شبکه اجتهاد، امروزه با گستردگی ساحت‌های متنوع علوم اسلامی، به ویژه دانش‌های فقه محور، نگارش معاجم و فرهنگ‌های موضوعی اهمیت قابل توجهی یافته است. این نکته، هنگامی اولویت دوچندان‌‌ می‌‌‌‌یابد که بدانیم فقه جزایی، منبع عمده قانون مجازات اسلامی است.

فرهنگ‌های تخصصی و اجمالی در زمینه واژه‌های تخصصی فقه جزا، پژوهش را برای کارشناسان و محققان، روشمند و آسان کرده و سرچشمه‌های منابع عمده و بنیادین را نشان‌‌ می‌‌‌‌دهد، ضمن آنکه مجموعه‌‌ای از اطلاعات معتبر و اساسی را در اختیار خوانندگان‌‌ می‌‌‌‌گذارد.

مرکز پژوهش دانشگاه علوم اسلامی رضوی، در راستای تحقق بخشیدن به این مهم، تهیه و تدوین کتاب «واژه نامه تفصیلی فقه جزا» را در برنامه پژوهشی خویش قرار داد. این کتاب با ابتکار عملی که در آن صورت گرفته است، حدود ۶۵۰ اصطلاح فقه جزایی را تبیین و تعریف تخصصی کرده است.

این واژه نامه با مراجعه به بیش از ۳۰۰ منبع فقهی و حقوقی از منابع شیعی و اهل سنت، سامان یافته است. در هر مدخل، ابتدا تعریف فقهی آن رائه‌‌ می‌‌‌‌شود و گاه احکام حقوقی آن مورد اشاره قرار‌‌ می‌‌‌‌گیرد و به آرای مشهور عالمان درباره آن تصریح‌‌ می‌‌‌‌گردد و در پایان، منابع متنوعی از فقه شیعی و اهل سنت و نیز کتب حقوقی برای خوانندگان فهرست‌‌ می‌‌‌‌گردد.

این کتاب حاصل تلاش پژوهشگران این دانشگاه است که با اشراف و راهنمایی‌های آیت‌الله‌‌‌‌‌‌‌ عباسعلی عمید زنجانی، سامان یافته و در اختیار استادان، محققان و به ویژه دانشجویان رشته‌های حقوق جزا، فقه و مبانی حقوق اسلامی و دیگر علاقه مندان به مباحث فقهی و جزایی قرار‌‌ می‌‌‌‌گیرد.

اهمیت نگارش واژه نامه فقه جزا

یکی از منابع مهم در فقه، مباحث جزایی است. بخش جزایی فقه، به چهار بحث‌‌ می‌‌‌‌پردازد که عبارت است از: قصاص، دیات، حدود و تعزیرات.

در قصاص، احکام قتل و جنایات بر اعضا و جوارح و مجازات‌های آن بررسی‌‌ می‌‌‌‌شود، و در دیات، جزای مالی جرایم جسمی و جانی مشخص‌‌ می‌‌‌‌گردد. در باب حدود نیز از جرایمی سخن‌‌ می‌‌‌‌رود که «حق الله» است و شرع، مجازات آن را آشکارا، بیان کرده است و در آن هیچ تغییر و تبدیلی نیست.

در بحث تعزیرات هم، به مجازات‌های غیر معینی پرداخته‌‌ می‌‌‌‌شود که برای جرایم، اجرا‌‌ می‌‌‌‌گردد و تشخیص مقدار و اندازه آن، به عهده حکومت اسلامی است.

با توجه به گستردگی مباحث فقه پژوهی و موضوعات مختلف آن نگارش معاجم و فرهنگ‌های موضوعی اهمیت بسزایی یافته است، چه افزون بر اینکه در پردازش موضوعات گوناگون فقهی، تأثیر شایانی‌‌ می‌‌‌‌نهد، پژوهش را روشمند و آسان تر‌‌ می‌‌‌‌سازد.

این مهم در مباحث فقه جزا ضرورتی بیشتر‌‌ می‌‌‌‌یابد، چه در میان معاجم فقهی مختلف، کمتر‌‌ می‌‌‌‌توان از معجمی سراغ گرفت که به طور مستقل، اصطلاحات فقه جزا را گرد آورده و به توضیح آن پرداخته باشد.

نگاهی بر معاجم فقهی دیگر

نگاهی به معاجم فقهی، روشن‌‌ می‌‌‌‌سازد که مداخل فقه جزا در مقایسه با مداخل دیگر این معاجم، بسیار اندک است. برای نمونه، به چند معجم، اشاره‌‌ می‌‌‌‌کنیم:

۱ـ «معجم فقه الجواهر»، فرهنگ موضوعی ـ توضیحی «جواهر الکلام» تألیف محمد حسن نجفی، کوشش دائره المعارف فقه اسلامی در قم؛ دارای کم و بیش ۲۰۰۰ مدخل که حدود ۳۵۰ عدد آن، مربوط به فقه جزا است.

۲ـ «مصطلحات الفقه و معظم عناوینه الموضوعیه»، تألیف علی مشکینی اردبیلی، دار الهادی، قم؛ دارای ۴۵۴ مدخل که ۸۷ مدخل آن، درباره فقه جزاست.

۳ـ «معجم المغنی» فرهنگ موضوعی ـ توضیحی «المغنی» تألیف ابن قدامه، به کوشش وزارت اوقاف کویت؛ دارای حدود ۸۰۴ مدخل که ۷۰ مدخل جزایی دارد.

بنابراین، اهمیت نگارش واژه نامه‌‌ای تفصیلی درباره اصطلاحات فقه جزا اهمیتی دوچندان‌‌ می‌‌‌‌یابد. کتاب «واژه نامه تفصیلی فقه جزا» حاصل پژوهش ۲ ساله است که به توضیح الفبایی بیش از ۵۰۰ اصطلاح فقه جزا پرداخته است.

در فرآیند پژوهشی و نگارش این کتاب سه مرحله طی شده است؛ نخست به مأخذشناسی پرداخته و منابع معتبر لغوی و فقهی را مشخص کرده اند. با اینکه پایه پژوهش نویسنده بر استفاده مستقیم از منابع دست اول فقهی، استوار بوده است، از مراجعه به دانش نامه‌ها، فرهنگ‌ها و حتی مقالات غفلت نشده است.

افزون بر این، در مرحله مأخذ شناسی، همان طور که پیش تر اشاره شد تنها به منابع فقهی شیعه بسنده نشده است، بلکه با بررسی منابع فقهی دیگر مذاهب اسلامی، کتاب شناسی خود را در ۶ مذهب شیعی، زیدی، مالکی، حنفی، شافعی و حنبلی، سامان داده است.

در مرحله دوم، به اصطلاح گزینی فقه جزا پرداخته و پس از فیش برداری و یادداشت مطالب لازم، به مرحله سوم، ورود پیدا گرده است. در این مرحله، مطالب یاداشت شده را پردازش کرده اند.

در پردازش مطالب، تعریف لغوی و اصطلاحی مداخل را آورده است. در تعریف اصطلاحی توجه به این نکته ضروری بود که گاه تعریف اصطلاحی با تعریف لغوی یکی است، اما در مداخلی که این دو تعریف، متفاوت بود، تعریفی را که فقیهان ارائه داده اند ذکر شده است.

در جایی هم که تعریفی ارائه نشده، به تعریفی انتزاعی پرداخته است که چه بسا غیر واقعی نماید. در تعاریف و احکام فقهی، تلاش شده است نگرش مشهور و نیز آرای مخالف را بیاورد و با نشانی به منبع، سخن خویش را مستند سازد.

در پایان هر مدخل، منابعی ذکر شده است که برای مطالعه بیشتر خواننده است و مربوط به مدخل. این منابع، سه حوزه فقه شیعه، فقه سنت و منابع حقوقی و قانونی را در بر‌‌ می‌‌‌‌گیرد که با نشانه‌هایی اختصاصی، مشخص شده است.

بنابر گزارش وسائل، کتاب «واژه نامه تفصیلی فقه جزا» حاصل پژوهش یعقوب خاوری و همکارانش با شمارگان ۸۰۰ نسخه در قطع وزیری زیر نظر آیت‌الله‌‌‌‌‌‌‌ عمید زنجانی و به همت دانشگاه علوم اسلامی رضوی وارد بازار نشر شده است.