اینترنت، حدیث و صنعت کاغذ/ حسن انصاری

شبکه اجتهاد: یکی از علل انتشار حدیث و البته انبوه حدیث‌سازی در سده سوم و به ویژه سده چهارم قمری آسان شدن دسترسی و ارزان شدن نسبی کاغذ بود در تمدن اسلامی. پیش از آن معمولاً دستگاه‌های دولتی مانند دبیرخانه‌های اداری دسترسی بیشتری به کاغذ داشتند. محدثان بیشتر کارشان نقل حدیث به صورت شفاهی بود و اگر بنایی بر تدوین و کتابت داشتند طبعاً باید به شکل محدود و شخصی و با حجم پایین این کار را انجام می‌دادند.

علوم دیگر هم وضعش بهتر از این نبود. با دسترسی آسان به کاغذ و آسانی ساخت و تولید آن محدثان و فقیهان راه ارتباطی با مخاطب عمومی تری پیدا کردند و همین امر موجب شد که آثار حدیثی بیشتر تألیف و بیشتر کتابت شود.

بنابراین هر مطلبی و هر حدیثی به دلیل آنکه به هرحال مکتوب می‌شد و دایره تألیفات و نوشته‌های اشخاص بیشتر می‌شد راه و انگیزه ای را می‌یافت تا گفته و روایت و تدوین شود. اینجا بود که روایات محلی و مهجور و بومی که پیشتر در ابعاد بسیار محدود نقل و روایت می‌شد مخاطب عامتری پیدا کند و جغرافیای اسلامی شکل گیرد و هویت یکپارچه تری با شکل گیری زنجیره‌های ارتباطی نقل حدیث و اسناد سامان گیرد.

همین امر موجبات تحکیم مرجعیت و مشروعیت علما را در برابر اهالی قدرت فراهم کرد. در عصر ناصری و با آمدن تلگراف و بهره وری علما از آن دایره مرجعیت‌های محلی توسعه یافت و همین امر مرجعیت‌های عامه را تسهیل کرد.

امروز با حضور اینترنت و انواع شبکه‌های اجتماعی آزادی‌های اجتماعی و آزادی اظهار عقیده و آنچه پیشتر با اعمال سانسورهای حکومتی در بسیاری از کشورهای جهان به انواع مختلف آن محدودیت می‌یافت و همچنان هم در بسیاری از کشورها ادامه دارد تحولی بی مانند را رقم زده و خواهد زد.

با این وصف یکی از پیامدهای آن در عرصه مباحث دینی این است که بسیاری از تفسیرهای غیر رسمی از دین هم می‌تواند بدین ترتیب به سطح آید. این طبعاً جنبه‌های مثبتی می‌تواند داشته باشد و البته جنبه‌هایی منفی. در عصر تدوین حدیث با ارزان شدن کاغذ بسیاری مجعولات و احادیث ساختگی و یا مأثورات سنت‌های بومی و خانوادگی مجال طرح عمومی پیدا کرد. بدین ترتیب بسیاری از باورها و روایات ساختگی و عقاید خرافی و ادعاهای بی پایه توسعه یافت (نمونه‌اش تألیف مناقب نامه‌ها برای صوفیان و مشایخ بود و یا تألیفات آدم‌های پر حدیثی مانند ابن ابی الدنیا که برای هر مطلب و هر مسئله ای یک تعداد حدیث و روایت برای نقل و تدوین پیشنهاد می‌کردند).

اینبار باید منتظر بود و دید. بی‌تردید ادبیات دینی در سطوح مختلف خود چه ادبیات مکتوب و چه ادبیات شفاهی تحولی عظیم را تجربه خواهد کرد: نقل خواب‌ها و کرامات بی پایه؛ نقل قول‌های غیر دقیق و آمیخته با توهمات، شایعات عامیانه…