شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
استاد سید محمدجواد شبیری زنجانی با تاکید بر اینکه مراجعه به روایات اهل بیت (علیهم‌السلام) باید با اسناد باشد، اظهار کرد: ما دچار دو جریان افراطی و تفریطی هستیم. بعضی در تفسیر آیات قرآن به روایات مراجعه نمی‌کنند یا حداکثر به عنوان مؤید مراجعه می‌کنند و بعضی تا یک روایت می‌بیینند با همان یک روایت شروع به تفسیر آیه می‌کنند و به بررسی سندی آن نمی‌پردازند. اینطور نیست که با صرف دیدن یک روایت بتوان قرآن را تفسیر کرد. روایت را از جهت سندی و دلالی باید بررسی کرد و رابطه آن را با آیات دیگر مدنظر قرار داد. برخورد ما باروایات در تفسیر قرآن باید بر خورد محققانه باشد نه برخورد از روی احساسات.
به گزارش شبکه اجتهاد، پنجاهمین نشست علمی مدرسۀ فقهی امام محمد باقر (علیه‌السلام) با عنوان «نقش روایات در تفسیر آیات الأحکام» با ارائه حجت‌الاسلام والمسلمین سید محمدجواد شبیری زنجانی، استاد خارج فقه و اصول و رجال حوزه علمیه قم به صورت حضوری و مجازی در محل این مدرسه با حضور فضلا و طلاب برگزار شد. استاد شبیری در این جلسه به تبیین ۱۲ فایده مراجعه به روایات در تفسیر آیات می‌پردازد و در پایان به پرسش‌های حاضرین پاسخ می‌دهد. آنچه پیش‌روی شما قرار می‌گیرد گزارشی از این نشست علمی است.
بحث ارتباط روایات و تفسیر به نحو عام، در کلمات بزرگان مطرح شده است. بحث ما در مورد ارتباط روایات با تفسیر به معنای عام نیست ولی این بحث در بحث ما اثر گذار است. یکسری مباحث اصولی است که در این بحث مؤثر است.
مباحث اصولی تأثیرگذار در بحث
فهرست اینها عبارتند از: آیا خبر واحد در تفسیر آیات معتبر است یا نه؟ مرحوم علامه طباطبائی می‌فرماید معتبر نیست به این دلیل که مفاد خبر واحد تنجیز و تعذیر است و باید مربوط به عمل باشد بنابراین در جایی که مقصود علم است نه عمل، خبر واحد حجت نیست. مرحوم آقای خویی این بحث را مورد بحث قرار داده‌اند و به بحث ما ربطی ندارد چون ما در تفسیر آیات الاحکام بحث را دنبال می‌کنیم و در تفسیر آیات الاحکام بحث عمل است و مقدمه برای عمل است و می‌تواند حجت باشد.
یک بحث عامی را مرحوم علامه طباطبایی مطرح می‌کنند که فقط به آن اشاره می‌کنیم. ایشان معتقد است آیات قرآن بدون روایات نیز قابلیت فهم کامل دارد. در آیه شریفه «وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِم»[۱] به تناسب این آیه ایشان بحث مفصلی دارد که می‌خواهد بفرماید تعلیم پیامبر اموری است که مردم می‌فهمیدند ولی با زحمت می‌فهمیدند. ایشان فرموده «فالنبی ص إنما یعلم الناس و یبین لهم ما یدل علیه القرآن بنفسه، و یبینه الله سبحانه بکلامه، و یمکن للناس الحصول علیه بالأخره لأنه (ص) یبین لهم معانی لا طریق إلى فهمها من کلام الله تعالى»[۲] البته این نسخه اشکال چاپی دارد و باید عبارت اینگونه باشد «لا أنه (ص) یبین لهم معانی لا طریق إلى فهمها من کلام الله تعالى»
اینطور معنا کردن آیه شریفه خلاف ظاهر است ولی می‌توان این آیه را به گونه دیگری بیان کرد که مقصود ایشان برآورده شود و در مورد آیات الاحکام قابل تطبیق باشد. گاهی آیات قرآن می‌گوید «اقیموا الصلوه» «آتوا الزکاه» اینکه صلات و زکات به چه نحو است را بدون بیان پیامبر اکرم صل الله علیه و آله نمی‌توان فهمید. «لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ» تفصیل بیاناتی است که آیات قرآنی در مقام بیان آنها نبوده‌اند. کسی نمی‌گوید تفصیل احکام در قرآن وجود دارد. ممکن است این آیه در مقام مواردی باشد که اصل آن در قرآن آمده ولی ویژگی‌های آن نیامده باشد نه اینکه آیات قرآن یک اجمالی داشته و روایات می‌خواهند آن اجمال را برطرف کنند. یک اجمال داریم و یک اهمال؛ اجمال این است که معنای کلام روشن نیست؛ اهمال این است که متکلم در مقام بیان یک جهتی نیست. در مواردی که آیات قرآن در مقام اهمال هستند بگوییم شأن پیامبر رفع ابهام و تفسیر اهمال‌هایی است که در آیات وارد شده است وگرنه آیات قرآن همه مبین هستند یعنی مجمل نیستند. البته عبارت ایشان این نیست ولی مقصودی که می‌خواهند به آن برسند همین است.
اینکه تمام شئونات روایات را منحصر کنیم در شأن تبیین نکاتی که قرآن در مقام بیان آن نیست، صحیح نیست.
بعضی مسائل اصولی دیگر وجود دارد که در این بحث مؤثر است مثل بحث اینکه در روایات آمده، روایات را بر کتاب الله عرضه کنید. عرضه روایات بر کتاب الله دو قسم است. یکی در مقام تعارض دو روایت برای ترجیح یکی بر دیگری، که محط نظر نیست. محط نظر روایاتی است که ذاتا می‌گوید شرط حجیت خبر این است که بر کتاب خدا عرضه شود.
یکی از مباحث قدیمی اصول، این است که آیا تخصیص قرآن به خبر واحد جایز است یا نه؟ به نظر بحث تخصیص کتاب به خبر واحد، خیلی مصداق نداشته باشد با این نکته که آیات قرآن در مقام بیان تفاصیل احکام نیست. آیاتی مثل «اقیموا الصلوه» و «آتوا الزکاه» در مقام بیان نیستند در نتیجه اطلاق لفظی ندارند تا اگر روایتی آمد و خصوصیتی بیان کرد، تقیید آیه باشد بلکه روایات تبیین مواردی است که قرآن در مقام بیان آنها نیستند. البته اینکه ما چطور می‌توانیم به اطلاقات قرآنی تمسک کنیم، بحث اطلاق مقامی و اطلاق مقامی مجموع ادله و … است که بحثهای اصولی است و باید در جای خودش مورد بحث واقع شود.
حتی اگر قائل به این باشیم که تخصیص کتاب به خبر واحد جایز نیست، هنوز لازم است که در تفسیر آیات به روایات مراجعه کنیم چون در بسیاری از موارد مسأله متواتر است هرچند به نحو تواتر اجمالی. اگر کسی قائل به حجیت خبر در تفسیر بود یا خبر واحد را مخصص قرآن بداند، دایره تمسک او به روایات بیشتر می‌شود ولی این طور نیست که اگر این مبانی را قبول نکنیم بحث نقش روایات در تفسیر آیات به خصوص آیات الاحکام، مصداق نداشته باشد.
نقش روایات در شناخت آیات
۱- روایات چه تأثیر ونقشی در شناخت آیات دارند. اولین نکته این است که بعضی از روایات نکات مخفی آیات را بیان می‌کند. شاید این نکته همان باشد که علامه طباطبائی فرموده که بعضی چیزها را اگر دقت کنیم، از آیات همان استفاده می‌شود ولی روایات فهم ما از آیات را تسهیل کرده‌اند. زراره از حضرت سوال کرد که از کجای آیه می‌توان استفاده کرد که مسح سر باید بعضی از قست سر باشد حضرت فرمودند «لِمَکَانِ الْبَاء»[۳]در ادامه همین روایت حضرت می‌فرماید «ثُمَّ فَسَّرَ ذَلِکَ رَسُولُ اللَّهِ ص لِلنَّاس» تعبیر روایت این است که پیامبر صل الله علیه و آله این را برای مردم بیان کرد ولی مردم به آن توجه نکردند. علاوه بر اینکه از خود آیه استفاده می‌شود پیامبر اکرم صل الله علیه و آله نیز آن را بیان کرده است.
۲- دومین نکته این است که شأن نزول آیات خیلی مهم است. شأن نزول را باید از خارج فهمید. بهترین راه فهم شأن نزول روایت است.
در مورد اینکه آیا سعی واجب است یا نه بعضی روایات در این مضمون وارد شده است. در روایت آمده «عِدَّهٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَاوِیَهَ بْنِ حُکَیْمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الصَّیْرَفِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ السَّعْیِ بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَهِ فَرِیضَهٌ‌ام سُنَّهٌ فَقَالَ فَرِیضَهٌ قُلْتُ أَ وَ لَیْسَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- فَلا جُناحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما قَالَ کَانَ ذَلِکَ فِی عُمْرَهِ الْقَضَاءِ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص شَرَطَ عَلَیْهِمْ أَنْ یَرْفَعُوا الْأَصْنَامَ مِنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَهِ فَتَشَاغَلَ رَجُلٌ وَ تَرَکَ السَّعْیَ حَتَّى انْقَضَتِ الْأَیَّامُ وَ أُعِیدَتِ الْأَصْنَامُ فَجَاءُوا إِلَیْهِ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ فُلَاناً لَمْ یَسْعَ بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَهِ وَ قَدْ أُعِیدَتِ الْأَصْنَامُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- فَلا جُناحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما أَیْ وَ عَلَیْهِمَا الْأَصْنَام» شبیه مضمون این روایت در مواضع دیگر نیز آمده است. در روایت دیگر آمده است «رُوِیَ عَنْ زُرَارَهَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ أَنَّهُمَا قَالا قُلْنَا لِأَبِی جَعْفَرٍ ع مَا تَقُولُ فِی الصَّلَاهِ فِی السَّفَرِ کَیْفَ هِیَ وَ کَمْ هِیَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ وَ إِذا ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاهِ فَصَارَ التَّقْصِیرُ فِی السَّفَرِ وَاجِباً کَوُجُوبِ التَّمَامِ فِی الْحَضَرِ قَالا قُلْنَا إِنَّمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ وَ لَمْ یَقُلْ افْعَلُوا فَکَیْفَ أَوْجَبَ ذَلِکَ کَمَا أَوْجَبَ التَّمَامَ فِی الْحَضَرِ فَقَالَ ع أَ وَ لَیْسَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الصَّفَا وَ الْمَرْوَهِ- فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما أَ لَا تَرَوْنَ أَنَّ الطَّوَافَ بِهِمَا وَاجِبٌ مَفْرُوضٌ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ ذَکَرَهُ فِی کِتَابِهِ وَ صَنَعَهُ نَبِیُّهُ ع»[۴]
مضمون این روایات این است که تعبیر «فَلا جُناحَ عَلَیْهِ» درمقام دفع دخل مقدر است. اصل وجوب مفروغ عنه بوده و این در مقام بیان عدم مانع است، نه در مقام بیان مقتضی، مقتضی مفروغ عنه بوده است و با وجوب سعی صفا و مروه منافاتی ندارد. می‌خواهد بگوید تصور نکنید که وجود اصنام بر صفا و مروه باعث می‌شود که صفا و مروه از شعائر الله بودن خارج شود. سعی بین صفا و مروه مشروع است و بین مشروعیت و لزوم ملازمه بوده است. آنها می‌گفتند نمی‌شود سعی واجب باشد به خاطر وجود این مانع. آیه می‌گوید مانع از وجوب نیست و اوامری که پیامبر نسبت به سعی داشتند مانع از أخذ به حکم وجوب سعی نیست. اینکه شأن نزول آیه چیست خیلی تأثیر دارد که بفهمیم در مقام بیان استحباب و عدم حرمت است یا در مقام بیان رفع مانع از ادله وجوب است.
۳- نکته دیگر که مهم است مکان نزول آیات است. در روایت آمده «ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَهَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: الْعُمْرَهُ وَاجِبَهٌ عَلَى الْخَلْقِ بِمَنْزِلَهِ الْحَجِ عَلَى مَنِ اسْتَطَاعَ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى یَقُولُ- وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَهَ لِلَّهِ وَ إِنَّمَا نَزَلَتِ الْعُمْرَهُ بِالْمَدِینَه»[۵] تعبیر «انما نزلت العمره بالمدینه» چه چیزی می‌خواهد بگوید؟
کلمه «أتم» دو معنا دارد. یک معنا این است که چیزی که ناقص است، آن را کامل کنید. یعنی شخصی کاری را شروع کرده می‌گویید این کاری را که شروع کردی کامل کن. معنای دیگر این است که یک عمل کامل تحویل بده. همانطور که در آیه صوم آمده «وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَى اللَّیْل»[۶] اینجا فرض نکرده که شما روزه را شروع کرده اید می‌گوید صبح که شد شما از حالا باید یک روزه کامل بگیرید.
این روایت ناظر به این است که آیه بعد از شروع عمل نازل نشده، که فرض کرده باشد بعضی افراد، حج ناقص آورده‌اند و به آنها بخواهد بگوید حج خود را کامل کنید. مفروض نگرفته که حج و عمره‌‌ای صورت گرفته چون آیه در مدینه نازل شده، نه در احرام. این آیه در مدینه نازل شده نه در مکه و در تحقق احرام؛ وقتی در مدینه نازل شده، وقتی به شما می‌گویند «اتموا» اینجا ظهور پیدا می‌کند در اینکه عمل را کامل انجام دهید.
۴- نکته دیگر در روشن شدن معنای آیه، زمان نزول آیات است که آیا آیه مکی است یا مدنی. بعضی از آیات می‌گوید «وَ أَقیمُوا الصَّلاهَ وَ آتُوا الزَّکاه»[۷] اینها آیاتی هستند که در سالهای مدینه نازل شده‌اند و یک آیه داریم «خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَهً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ بِها»[۸]این آیه در سوره توبه است که جزء آخرین صور قرآن است. اینطور که گفته‌اند این آیه در ماه رمضان سال ۹ هجرت نازل شده و آیه قبل در سال دوم هجرت نازل شده است. زمان نزول آیات در فهم مفاد آیات دخالت دارد. در روایتی آمده «نَزَلَتِ الزَّکَاهُ وَ لَیْسَ لِلنَّاسِ أَمْوَالٌ وَ إِنَّمَا کَانَتِ الْفِطْرَه»[۹] در هنگامی که «وَ أَقیمُوا الصَّلاهَ وَ آتُوا الزَّکاه»[۱۰] نازل شده، مردم مالی نداشتند. مصداق روشن زکات، زکات فطره بوده است. ما این را در درس فقه بحث کرده‌ایم که آیا آیه در زمان نزولش انحصار در زکات فطره دارد یا شامل زکات اموال می‌شود. تعیین زمان آیه مؤثر در فهم آیه است؛ یعنی اینکه بفهمیم آیه «وَ أَقیمُوا الصَّلاهَ وَ آتُوا الزَّکاه»[۱۱]مربوط به زمانی است که مردم مال نداشتند. زکات بعضی مصادیقش خصوصی است و بعضی مصادیق آن عمومی است یعنی نوع مردم می‌توانند آن را بپردازند و مصداق آن زکات فطره است. مصداقی که بعضی مردم می‌توانند بپردازند زکات اموال است. بنابراین وقتی که «آتوا الزکاه» بدون قید وارد می‌شود باید آن مصداق عمومی مشمول آن باشد، لازم نیست منحصر باشد ولی باید شامل آن باشد. اینکه در روایت آمده «نَزَلَتِ الزَّکَاهُ وَ لَیْسَ لِلنَّاسِ أَمْوَالٌ وَ إِنَّمَا کَانَتِ الْفِطْرَه» ناظر به این نکته است که زمان نزول آیه «آتوا الزکاه» اقتضا می‌کند که حتما زکات فطره شامل آن باشد. نمی‌شود زکات فطره را خارج کنیم و اختصاص به زکات اموال دهیم چرا که زکات اموال تکلیف عمومی نیست.
۵- یکی از عوامل دیگر، ترتیب نزول آیات است. مثلا روایات می‌گوید سوره نصر آخرین سوره‌‌ای است که نازل شده است. اینکه بدانیم ترتیب آیه چه زمان است در فهم آیه اثر گذار است. ترتیب آیات در فهم نسخ اثر گذار است و می‌توان احتمال نسخ را بررسی کرد. البته یک ترتیب نزول در بین مفسرین وجود دارد که اگر متفق باشند ارزش دارد. مورد دیگر اینکه یک آیه‌‌ای در بین آیات متفاوت از بقیه باشد مثلا یک آیه مکی در بین آیات مدنی قرار گیرد. روایاتی داریم که از آنها ترتیب نزول فهمیده می‌شود که عمدتا در بحث منسوخ بودن آیات تأثیر دارد. آیات قرآن مفادش روشن است ولی در صورتی قابل عمل است که نسخ نشده باشد. نسخ شدن یا نشدن در خود آیه نیامده و باید از خارج فهمیده شود حال یا از روایات یا از کلمات مفسرین در صورتی که برای ما اطمینان آور باشد. در سوره بقره آمده «وَ الَّذینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَ یَذَرُونَ أَزْواجاً وَصِیَّهً لِأَزْواجِهِمْ مَتاعاً إِلَى الْحَوْلِ غَیْرَ إِخْراجٍ فَإِنْ خَرَجْنَ فَلا جُناحَ عَلَیْکُمْ فی ما فَعَلْنَ فی أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ وَ اللَّهُ عَزیزٌ حَکیم»[۱۲] «متاعا الی الحول» عده یکساله را اینجا اثبات می‌کند. این آیه بوسیله آیه میراث نسخ شده است. بحثش را در کتاب المیراث مفصل بحث کرده ایم که به این آیه چند مفاد نسبت داده اند. یکی اینکه گفته‌اند یکسال باید عده نگه دارد. معلوم نیست این آیه ناظر به آن عده یکساله باشد. آن چیزی که در این آیه هست این است که باید تا یکسال به زن نفقه داده شود. نفقه یکساله زن به عهده شوهر بوده است. آیه میراث که سهمی را برای زن مشخص می‌کند نفقه یکساله‌‌ای که واجب بوده را جبران می‌کند. در تفسیر عیاشی به نسخ شدن این آیه بوسیله آیه میراث اشاره می‌کند.[۱۳]
۶- فایده دیگر این است که گاهی دو آیه به حسب ظاهر مفادشان مختلف است. در سوره نساء دو جا از کلاله صحبت شده است. «وَ إِنْ کانَ رَجُلٌ یُورَثُ کَلالَهً أَوِ امْرَأَهٌ وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِکُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ کانُوا أَکْثَرَ مِنْ ذلِکَ فَهُمْ شُرَکاءُ فِی الثُّلُث[۱۴]این آیه در مورد کلاله می‌گوید برای هر کدام یک ششم ارث ثابت می‌شود. در جای دیگر می‌فرماید «یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللَّهُ یُفْتیکُمْ فِی الْکَلالَهِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَکَ لَیْسَ لَهُ وَلَدٌ وَ لَهُ أُخْتٌ فَلَها نِصْفُ ما تَرَکَ وَ هُوَ یَرِثُها إِنْ لَمْ یَکُنْ لَها وَلَدٌ فَإِنْ کانَتَا اثْنَتَیْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثانِ مِمَّا تَرَکَ وَ إِنْ کانُوا إِخْوَهً رِجالاً وَ نِساءً فَلِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلیم»[۱۵] دو نکته اینجا وجود دارد یکی اینکه در این آیه فقط در مورد «اخت» حکمی را بیان کرده است و در آیه قبل «له اخ او اخت» است. می‌فرماید «اخ و اختی» که کلاله باشند سهمیه شان یک ششم است. اینجا در مورد «اخت» سهمیه را نصف بیان کرده است. در آیه قبل فرموده «فَإِنْ کانُوا أَکْثَرَ مِنْ ذلِکَ فَهُمْ شُرَکاءُ فِی الثُّلُث» اگر بیشتر از یکی باشند سهمیه شان مساوی است ولی در این آیه می‌گوید «وَ إِنْ کانُوا إِخْوَهً رِجالاً وَ نِساءً فَلِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ» مرد دو برابر زن ارث می‌برد. در این روایت تعیین کرده و فرموده «عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ یُونُسَ جَمِیعاً عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَهَ عَنْ بُکَیْرِ بْنِ أَعْیَنَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع امْرَأَهٌ تَرَکَتْ زَوْجَهَا وَ إِخْوَتَهَا لِأُمِّهَا وَ إِخْوَتَهَا وَ أَخَوَاتِهَا لِأَبِیهَا فَقَالَ لِلزَّوْجِ النِّصْفُ ثَلَاثَهُ أَسْهُمٍ وَ لِلْإِخْوَهِ مِنَ الْأُمِّ الثُّلُثُ الذَّکَرُ وَ الْأُنْثَى فِیهِ سَوَاءٌ وَ بَقِیَ سَهْمٌ فَهُوَ لِلْإِخْوَهِ وَ الْأَخَوَاتِ مِنَ الْأَبِ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ لِأَنَّ السِّهَامَ لَا تَعُولُ وَ لَا یُنْقَصُ الزَّوْجُ مِنَ النِّصْفِ وَ لَا الْإِخْوَهُ مِنَ الْأُمِّ مِنْ ثُلُثِهِمْ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- فَإِنْ کانُوا أَکْثَرَ مِنْ ذلِکَ فَهُمْ شُرَکاءُ فِی الثُّلُثِوَ إِنْ کَانَتْ وَاحِدَهٌ فَلَهَا السُّدُسُ وَ الَّذِی عَنَى اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى فِی قَوْلِهِ- وَ إِنْ کانَ رَجُلٌ یُورَثُ کَلالَهً أَوِ امْرَأَهٌ وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِکُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ کانُوا أَکْثَرَ مِنْ ذلِکَ فَهُمْ شُرَکاءُ فِی الثُّلُثِ إِنَّمَا عَنَى بِذَلِکَ الْإِخْوَهَ وَ الْأَخَوَاتِ مِنَ الْأُمِّ خَاصَّهً وَ قَالَ فِی آخِرِ سُورَهِ النِّسَاءِ یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللَّهُ یُفْتِیکُمْ فِی الْکَلالَهِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَکَ لَیْسَ لَهُ وَلَدٌ وَ لَهُ أُخْتٌ یَعْنِی أُخْتاً لِأُمٍّ وَ أَبٍ أَوْ أُخْتاً لِأَبٍ فَلَها نِصْفُ ما تَرَکَ وَ هُوَ یَرِثُها إِنْ لَمْ یَکُنْ لَها وَلَدٌ … وَ إِنْ کانُوا إِخْوَهً رِجالًا وَ نِساءً فَلِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ فَهُمُ الَّذِینَ یُزَادُونَ وَ یُنْقَصُونَ وَ کَذَلِکَ أَوْلَادُهُمُ الَّذِینَ یُزَادُونَ وَ یُنْقَصُونَ وَ لَوْ أَنَّ امْرَأَهً تَرَکَتْ زَوْجَهَا وَ إِخْوَتَهَا لِأُمِّهَا وَ أُخْتَیْهَا لِأَبِیهَا کَانَ لِلزَّوْجِ النِّصْفُ ثَلَاثَهُ أَسْهُمٍ وَ لِلْإِخْوَهِ مِنْ الْأُمِّ سَهْمَانِ وَ بَقِیَ سَهْمٌ فَهُوَ لِلْأُخْتَیْنِ لِلْأَبِ وَ إِنْ کَانَتْ وَاحِدَهٌ فَهُوَ لَهَا لِأَنَّ الْأُخْتَیْنِ لِأَبٍ لَوْ کَانَتَا أَخَوَیْنِ لِأَبٍ لَمْ یُزَادَا عَلَى مَا بَقِیَ وَ لَوْ کَانَتْ وَاحِدَهٌ أَوْ کَانَ مَکَانَ الْوَاحِدَهِ أَخٌ لَمْ یُزَدْ عَلَى مَا بَقِیَ وَ لَا یُزَادُ أُنْثَى مِنَ الْأَخَوَاتِ وَ لَا مِنَ الْوَلَدِ عَلَى مَا لَوْ کَانَ ذَکَراً لَمْ یُزَدْ عَلَیْهِ»[۱۶] فرموده است اخوه امی ثلث مال را به ارث می‌برد، اخ و اخت واحد سهمشان سدس است ولی وقتی متعدد شدند سهمیه شان ثلث است. هر چند در هر دو تعبیر به کلاله شده ولی آنکه در اوائل سوره نساء است مربوط به اخوات امی است و آنکه در اواخر سوره نساء است مربوط به اخوات ابی است. ممکن است با تفکر بتوان به معنای آیه رسید ولی در طول هدایتی که روایت کرده بهتر می‌توان به این مطلب رسید.
۷- فایده دیگر این است که گاهی اینکه آیه در چه موردی است، از روایات استفاده می‌شود. در روایت آمده «ثُمَّ اسْتَقْبِلِ الْقِبْلَهَ بِوَجْهِکَ وَ لَا تَقَلَّبْ بِوَجْهِکَ عَنِ الْقِبْلَهِ فَتَفْسُدَ صَلَاتُکَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ لِنَبِیِّهِ ص فِی الْفَرِیضَهِ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَه»[۱۷] این روایت می‌خواهد بگوید که شرطیت وجوب قبله برای نماز واجب است و در نماز مستحب قبله شرط نیست. گاهی قیدی در آیه به صراحت ذکر نشده ولی از روایت فهمیده می‌شود که این قید، وجود دارد.
۸- فایده دیگر اینکه گاهی مخالفین تفسیرهایی نسبت به آیات داشته‌اند و روایات در مقام بیان رد آن تفسیر است. مثلا در روایت آمده «حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ مُوسَى بْنِ بَکْرٍ عَنْ زُرَارَهَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى إِنَّ الصَّلاهَ کانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ کِتاباً مَوْقُوتاً قَالَ مُوجَباً إِنَّمَا یَعْنِی بِذَلِکَ وُجُوبَهَا عَلَى الْمُؤْمِنِینَ وَ لَوْ کَانَتْ کَمَا یَقُولُونَ لَهَلَکَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ حِینَ أَخَّرَ الصَّلَاهَ حَتَّى تَوارَتْ بِالْحِجابِ لِأَنَّهُ لَوْ صَلَّاهَا قَبْلَ أَنْ تَغِیبَ کَانَ وَقْتاً لَیْسَ صَلَاهٌ أَطْوَلَ وَقْتاً مِنَ الْعَصْر»[۱۸] اهل تسنن، «موقوتا» را به معنای موقت دار بودن و زمان مضیق داشتن معنا کرده اند. بعضی اهل تسنن نماز اول وقت را واجب می‌دانند یا اینکه می‌گویند حتما باید در مسجد خوانده شود. این روایت در مقام رد این مطلب است و می‌فرماید مراد از کتاب موقوت، وجوب نماز است و استدلال به داستان حضرت سلیمان می‌کند که نمازش به تأخیر افتاد، تأخیر نماز موجب بطلان آن نمی‌شود.
این مطلب در روایت دیگر نیز آمده «عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَهَ وَ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ اسْمُهُ إِنَّ الصَّلاهَ کانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ کِتاباً مَوْقُوتاً قَالَ یَعْنِی مَفْرُوضاً وَ لَیْسَ یَعْنِی وَقْتَ فَوْتِهَا»[۱۹]
در بعضی روایات، اهل الذکر را ائمه (علیهم‌السلام) معرفی می‌کند و می‌گوید مراد علمای یهود نیست. در ذیل بعضی از این روایات می‌گویند اگر سراغ آنها بروید، شما را به دین خودشان می‌خوانند پس مراد آنها نیستند.
۹- فایده دیگر تعمیم آیات است. اصل نزول بعضی آیات در مورد خاصی بوده مثل آیه امر به صلات قصر که مربوط به صلات خوف است. صلات قصر در مورد مجاهد مسافر است و نمازی که آنجا دستور داده نماز مسافر است. ولی از روایات استفاده می‌شود این آیه اختصاص به آن مورد نداشته و مربوط به همه مسافرین است. این بحث تعمیم آیه، از مورد نزول است. بحث مفصلی در روایات داریم به نام «جری» که می‌گویند شأن نزول بعضی آیات یک مورد است ولی به موارد دیگر نیز سرایت می‌کند. مثلا آیه تطهیر در مورد خمسه مطهره است ولی در مورد سایر ائمه جریان پیدا کرده است. «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرا»[۲۰] «ال» در «البیت» برای عهد است. «بیت» یعنی اتاق-«بیت» با «دار» فرق دارد. «بیت» به معنای اتاق است و «دار» به معنای «خانه» است- در اتاقی پیامبر صل الله علیه و آله پنج تن را تحت کسایی قرارداده بوده‌اند. «ال»عهد حضوری است یعنی آن اتاقی که تحت کساء بودند. بعدا اهل بیت به مطلق معصومین تسری پیدا کرده است.
آیه دیگر «وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً عَسَى اللَّهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ. خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَهً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ بِها وَ صَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلاتَکَ سَکَنٌ لَهُمْ وَ اللَّهُ سَمیعٌ عَلیم»[۲۱] است. مرجع ضمیر در «اموالهم» کلمه «آخَرُونَ » است ولی حکم اخذ زکات اختصاصی به آنها ندارد. اصل داستان از این قرار است که عده بوده‌اند که از جنگ ابا داشته‌اند بعد پشیمان شدند و نزد پیامبر صل الله علیه و آله آمدند و گفتند هرچه قدر می‌خواهید از این مال بردارید. پیامبر صل الله علیه و آله فرمودند هنوز در این زمینه چیزی بیان نشده و بعد این آیه نازل شد. مراد از زکات، زکات اموال است و این داستان منشأ شده بود برای دستور ابلاغ زکات اموال و تعمیم دارد. خیلی مهم است که معنای اصلی و تعمیمی آیه را بفهمیم.
۱۰- فایده دیگر بیان بطن آیه است. «وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فی کِتابِ اللَّهِ»[۲۲] دو دسته روایات ذیل این آیه داریم. یک دسته روایات اولوا الارحام را به مسأله امامت مرتبط کرده و فرموده امامت به حضرت علی (علیه‌السلام) منتقل می‌شود. از طرف دیگر روایات متعدد دیگری داریم که می‌گوید در رابطه با ارث است. در روایت آمده «یَا ابْنَ أَبِی قُحَافَهَ أَ فِی کِتَابِ اللَّهِ تَرِثُ أَبَاکَ وَ لَا أَرِثُ أَبِی لَقَدْ جِئْتَ شَیْئاً فَرِیًّا أَ فَعَلَى عَمْدٍ تَرَکْتُمْ کِتَابَ اللَّهِ وَ نَبَذْتُمُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِکُمْ إِذْ یَقُولُ وَ وَرِثَ سُلَیْمانُ داوُدَ وَ قَالَ فِیمَا اقْتَصَّ مِنْ خَبَرِ یَحْیَى بْنِ زَکَرِیَّا إِذْ قَالَ- فَهَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا یَرِثُنِی وَ یَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ وَ قَالَ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّه»[۲۳]
معنای اینکه مراد امامت باشد معنای بطنی آیه است. یکی از بحثهای مهم روایات تفسیری‌‌ای است که در مقام بیان بطن آیه است.
۱۱- فایده متفرق دیگری هست که مثلا در روایت آمده «إِنَّمَا عَنَى بِإِقَامَهِ الصَّلَاهِ طُولَ اللَّبْثِ فِی الرُّکُوعِ وَ السُّجُود»[۲۴] مراد از «اقیموا الصلوه» این است که رکوع و سجود او شایسته باشد.
بسیاری از روایات الهام بخش یکسری معانی است که وقتی روایت را می‌خوانید در قرائت قرآن دقت می‌کنید و از آیات معانی‌‌ای را استخراج می‌کنید که با روایات تطبیق می‌کند. مثلا در آیه «الطَّلاقُ مَرَّتانِ فَإِمْساکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْریحٌ بِإِحْسان»[۲۵] در مورد «فامساک بمعروف او تسریح باحسان» مفصل بحث کرده ایم و فهم خود را گفته ایم.
بعضی روایات وجود دارد که بعضی مشکلاتی که ائمه (علیهم‌السلام) در تفسیر آیات داشتند را بیان می‌کند. در روایت آمده «مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ ثَعْلَبَهَ عَنْ مَعْمَرِ بْنِ یَحْیَى قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَمَّا یَرْوِی النَّاسُ عَنْ عَلِیٍّ ع فِی أَشْیَاءَ مِنَ الْفُرُوجِ لَمْ یَکُنْ یَأْمُرُ بِهَا وَ لَا یَنْهَى عَنْهَا إِلَّا أَنَّهُ یَنْهَى عَنْهَا نَفْسَهُ وَ وُلْدَهُ فَقُلْتُ وَ کَیْفَ یَکُونُ ذَلِکَ قَالَ قَدْ أَحَلَّتْهَا آیَهٌ وَ حَرَّمَتْهَا آیَهٌ أُخْرَى قُلْتُ فَهَلْ یَصِیرُ إِلَّا أَنْ تَکُونَ إِحْدَاهُمَا قَدْ نَسَخَتِ الْأُخْرَى أَوْ هُمَا مُحْکَمَتَانِ جَمِیعاً أَوْ یَنْبَغِی أَنْ یُعْمَلَ بِهِمَا فَقَالَ قَدْ بَیَّنَ لَکُمْ إِذْ نَهَى نَفْسَهُ وَ وُلْدَهُ قُلْتُ مَا مَنَعَهُ أَنْ یُبَیِّنَ ذَلِکَ لِلنَّاسِ فَقَالَ خَشِیَ أَنْ لَا یُطَاعَ وَ لَوْ أَنَّ عَلِیّاً ع ثَبَتَتْ لَهُ قَدَمَاهُ أَقَامَ کِتَابَ اللَّهِ وَ الْحَقَّ کُلَّه»[۲۶]
یکسری دستوراتی بوده که حضرت امیر (علیه‌السلام) خودشان و فرزندانشان انجام می‌دادند و به دیگران آن را نمی‌گفتند. ذیل روایت می‌فرماید حضرت با نهی‌‌ای که فرزندانشان را می‌کردند بالکنایه مردم را نهی کرده‌اند. سائل می‌پرسد چرا حضرت مستقیم دستور نمی‌دادند؟ حضرت در پاسخ می‌فرمایند امکان این که بتوانند صریحا آیات قرآن را تفسیر کنند نبوده و با اشاره و کنایه مطرح می‌کردند به خاطر جو تقیه‌‌ای که در جامعه بوده است. فضای اختناق تقیه‌‌ای در آن زمان بوده به گونه‌‌ای که در جنگ صفین پنجاه نفر نبودند که ایشان را امام بدانند. اصحاب حضرت ایشان را خلیفه چهارم می‌دانستند. در جنگ صفین یکی از لشکر امیرالمومنین علیه حضور داشت و یکی از لشکر معاویه. عبدالله بن عمر افتخار کرد که در لشکر ما «الطیب ابن الطیب» یعنی محمد بن ابی بکر وجود دارد؛ در حالی که در رجال کشی آمده محمد بن ابی بکر کسی است که آمد خدمت امیرالمومنین (علیه‌السلام) و گفت می‌خواهم بیعت مجدد کنم و گفت «أَشْهَدُ أَنَّکَ إِمَامٌ مُفْتَرَضٌ طَاعَتُکَ وَ أَنَّ أَبِی فِی النَّارِ»[۲۷] محمد بن ابی بکر که اینطور شهادت می‌دهد، در لشکر خود حضرت می‌گویند «لنا الطیب ابن الطیب»
لزوم رجوع به روایات در تفسیر آیات به صورت محققانه
۱۲- نکته مهمی که باید ضمیمه شود این است که مراجعه به روایات اهل بیت (علیهم‌السلام) باید با اسناد باشد. ما دچار دو جریان افراطی و تفریطی هستیم. بعضی در تفسیر آیات قرآن به روایات مراجعه نمی‌کنند یا حداکثر به عنوان مؤید مراجعه می‌کنند و بعضی تا یک روایت می‌بیینند با همان یک روایت شروع به تفسیر آیه می‌کنند و به بررسی سندی آن نمی‌پردازند. مثلا عالمی در تفسیر آیه «أَسْتَکْبَرْتَ‌ام کُنْتَ مِنَ الْعالین»[۲۸] روایتی آورد که مراد از «عالین» در این آیه، خمسه مطهره است «عَنَى مِنْ هَؤُلَاءِ الْخَمْسَهِ الْمَکْتُوبَهِ أَسْمَاؤُهُمْ فِی سُرَادِقِ الْعَرْشِ فَنَحْنُ بَابُ اللَّهِ الَّذِی یُؤْتَى مِنْهُ بِنَا یَهْتَدِی الْمُهْتَدِی فَمَنْ أَحَبَّنَا أَحَبَّهُ اللَّهُ وَ أَسْکَنَهُ جَنَّتَهُ وَ مَنْ أَبْغَضَنَا أَبْغَضَهُ اللَّهُ وَ أَسْکَنَهُ نَارَهُ وَ لَا یُحِبُّنَا إِلَّا مَنْ طَابَ مَوْلِدُهُ»[۲۹]
شبیه این را نیز شخص منبری می‌گفت بعد روایتی را خواند به این مضمون وروایتی آورد که مراد از «عالین» در این آیه، خمسه مطهره است یعنی به شیطان گفت اینکه بر حضرت آدم سجده نمی‌کنی، استکبار ورزیدی یا اینکه جزء خمسه مطهره هستی که مقامشان بالاتر از این است که بر حضرت آدم سجده کنند» ولی روایتی که خوانده بود در هیچ کتاب حدیثی معتبر وجود نداشت. سند روایتی که نقل کرد این است: «مَا رَوَاهُ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ بَابَوَیْهِ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْوَهَّابِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْقَوَارِیرِیِّ عَنْ أَبِی الْحُسَیْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ ثَوِیَّهَ[تَوْبَهَ]عَنْ زِیَادِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْبُکَائِیِ‌عَنْ سُلَیْمَانَ الْأَعْمَشِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ»[۳۰]
این دو راوی در سند «الْحَسَنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْقَوَارِیرِیِّ عَنْ أَبِی الْحُسَیْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَمَّارٍ» شناخته شده نیستند. بقیه روات شناخته شده هستند ولی وثاقت آنها باید بررسی شود. کلمه «عالین» در آیات قرآن به معنای بلند مرتبه نیست بلکه به معنای تکبر است. در مورد فرعون آمده «وَ إِنَّ فِرْعَوْنَ لَعالٍ فِی الْأَرْضِ»[۳۱] تعبیر استکبار نیز در آیات دیگر در مورد فرعون به کار رفته است.
پس اینطور نیست که با صرف دیدن یک روایت بتوان قرآن را تفسیر کرد. روایت را از جهت سندی و دلالی باید بررسی کرد و رابطه آن را با آیات دیگر مدنظر قرار داد. برخورد ما باروایات در تفسیر قرآن باید بر خورد محققانه باشد نه برخورد از روی احساسات.
پاسخ به سؤالات
سؤال: آیا این دیدگاه درست است که می‌گوید اول سراغ قرآن برویم و قرآن محوری باشیم و چهارچوبی را تشکیل دهیم و ارکان را از آیات بگیریم و ساماندهی کنیم بعد در این فضا سراغ روایات برویم؟
استاد شبیری: این نظریه صحیح نیست. محور تحقیقات ما حدیث ثقلین است که کتاب و سنت در کنار هم هستند اینها در عرض هم هستند. «لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّى یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْض»[۳۲] از این تعبیر عرضیت فهمیده می‌شود.
سؤال: فرمودید مراد از بیت در «اهل البیت» خانه خاصی بوده که خسمه مطهره در آن بوده است. در روایت ثقلین حضرت فرمودند «عترتی اهل بیتی» که اهل بیت را استناد به خودشان دادند نه آن اتاق.
استاد شبیری: اینها با هم منافات ندارد. در ادامه اهل بیت یک معنای تعینی پیدا کرده بوده و وقتی می‌گفتند اهل بیت، مراد سایر معصومین نیز بوده است. بعدا اهل بیت به عنوان ترکیب، یک معنای مشخص پیدا کرده بوده است.
سؤال: اینکه فرمودید حجیت خبر به معنای معذریت و منجزیت است، اینکه در غیر از آیات الاحکام روایات را به کار می‌بریم چطور توجیه می‌شود؟
استاد شبیری: این مطلب را قبول نداریم. در جواز اسناد لازم نیست آثاری باشد که برای نفس علم هست، علم اثری دارد به نام جواز اخبار، خبر واحد هم آثار طریقی علم را حجت می‌کند و هم آثار موضوعی علم را. این بحث باید در اصول پیگیری شود در بحث قیام امارات مقام علم موضوعی.
سؤال: می توان گفت اعتقاد خودش یک عمل جوانحی است؟
استاد شبیری: اینکه اعتقاد به چه معناست مراحلی دارد. اعتقاد چند مرحله دارد یکی اعتقادی است که لازمه علم است و یک اعتقادی است که لازمه علم نیست.
سؤال: روایتی از تفسیر عیاشی خواندید؛ شما آن را قبول دارید؟
استاد شبیری: تفسیر عیاشی بسیار تفسیر خوبی است ولی متأسفانه سند ندارد. طبیعتا در صورتی می‌توان به عبارت‌های آن تمسک کرد که اطمنیان آور باشد. حضرت آیت‌الله شبیری زنجانی دام ظله-ذیل حدیث لاضرر- می‌فرمودند بعضی روایاتی که در تفسیر عیاشی وارد شده همانها در کافی وارد شده ولی متن عیاشی بهتر است و این نشان می‌دهد که ایشان به نسخ معتبرتری از منابع دسترسی داشته و از همینجا گاهی تفسیر عیاشی می‌تواند با توجه به روایت معتبری که در کافی است اعتبار پیدا کند و خصوصیات اختلافی‌‌ای که تفسیری عیاشی دارد که داعی بر کذب آن وجود ندارد معتبر باشد و حتی بر کافی مقدم شود. ایشان می‌فرمودند گاهی روایات ضعیف با روایات معتبر تصحیح می‌شوند و معتبر می‌شوند و حتی روایات ضعیف، معارض روایات معتبر می‌شوند. تفسیر عیاشی می‌تواند اعتبارش با مجموعه قرائن معتبر شود یا اینکه همین روایت در جای دیگری وارد شده باشد و سند آن بتواند روایت تفسیر عیاشی را معتبر کند و در اختلاف ضبط‌ها، ضبط تفسیر عیاشی را مقدم بداریم.
سؤال: قطعی الصدور بودن قرآن و ظنی الصدور بودن روایات ضرری وارد نمی‌کند.
استاد شبیری: خیر. این بحث را در مورد اینکه آیا خبر واحد می‌تواند قرآن را تخصیص بزند مطرح کرده‌اند و جواب داده اند. خبر واحد هرچند ظنی الصدور است ولی ادله قطعی بر اعتبار آن وجود دارد و از جهت اعتبار بین خبر واحد و کتاب تفاوتی نیست.
سؤال: تفسیر نعمانی یا رساله ناسخ و منسوخ سعد بن عبدالله را چه قدر می‌توان از آنها در اینجا استفاده کرد؟
استاد شبیری: در مورد تفسیر نعمانی در مقاله نعمانی مفصل بحث کرده‌ام و همچنین رساله سعد بن عبدالله. اجمالا اینها فی نفسه اعتبار ذاتی ندارند. اینها را باید به عنوان ماده خام برای ایجاد اطمینان استفاده کرد. سعد بن عبدالله مرسله است و تفسیر نعمانی مشکلات سندی دارد. خیلی از این موارد را به عنوان دیدگاه‌های سعد بن عبدالله و نعمانی می‌توان استفاده کرد البته دیدگاه‌هایی که ریشه در روایات دارد ولی الزاما به معنای روایات معتبر نیست.
—————————————-
پی‌نوشت:
[۱] سوره نحل، آیه ۴۴.
[۲] المیزان فی تفسیر القرآن، السید محمد حسین الطباطبائی، ج ۳، ص ۸۵.
[۳] علل الشرایع، شیخ صدوق، ج ۱، ص ۲۷۹.
[۴] من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج ۴، ص ۴۳۴.
[۵] الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، ج ۴، ص ۲۶۵.
[۶] سوره بقره، آیه ۱۸۷.
[۷] سوره بقره، آیه ۴۳.
[۸] سوره توبه، آیه ۱۰۳.
[۹] من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج ۲، ص ۱۸۰.
[۱۰] سوره بقره، آیه ۴۳.
[۱۱] سوره بقره، آیه ۴۳.
[۱۲] سوره بقره، آیه ۲۴۰.
[۱۳] تفسیر العیاشی، محمد بن مسعود العیاشی، ج ۱، ص ۱۲۹.
[۱۴] سوره نساء، آیه ۱۲.
[۱۵] سوره نساء، آیه ۱۷۶.
[۱۶] الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، ج ۷، ص ۱۰۱.
[۱۷] من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج ۱، ص ۲۷۸.
[۱۸] علل الشرایع، شیخ صدوق، ج ۲، ص ۶۰۵.
[۱۹] الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، ج ۳، ص ۲۹۴.
[۲۰] سوره احزاب، آیه ۳۳.
[۲۱] سوره توبه، آیه ۱۰۳ و ۱۰۲.
[۲۲] سوره انفال، آیه ۷۵.
[۲۳] احتجاج، احمد بن علی طبرسی، ج ۱، ص ۱۰۲.
[۲۴] بحار الانوار، محمّد باقر المجلسی (العلامه المجلسی)، ج ۸۱، ص ۲۲۳.
[۲۵] سوره بقره، آیه ۲۲۳.
[۲۶] الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، ج ۵، ص ۵۵۶.
[۲۷] اختیار معرفه الرجال، شیخ طوسی، ج ۱، ص ۲۸۲.
[۲۸] سوره ص، آیه ۷۵.
[۲۹] فضائل الشیعه،ابن بابویه، محمد بن علی، ص ۸.
[۳۰] تأویل الآیات الظاهره فی فضائل العتره الطاهره،شرف الدین الاستر آبادی، السید علی، ط- مؤسسه النشر الإسلامی، ج ۱، ص ۴۹۷.
[۳۱] سوره یونس، آیه ۸۳.
