شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
کتاب «حوزه علمیه؛ چیستی گذشته حال آینده» برگرفته از بیانات و نظرات استاد علیرضا اعرافی و با تدوین محمد آزادی از سوی مؤسسه اشراق و عرفان منتشر شده است. اثر حاضر از چهار بخش اصلی با عناوین «چیستی حوزه علمیه»، «گذشته حوزه علمیه»، «وضعیت کنونی حوزه» و «تحول حوزه علمیه» تشکیل شده است.
به گزارش شبکه اجتهاد، رسالت و هدفی که برای تدوین کتاب حوزه علمیه در نظر گرفته شده، تبیین ماهیت و چیستی حقیقی حوزه علمیه و روشن کردن رسالت‌هایی است که از این نهاد عظیم و مقدس انتظار می‌رود. به همین سبب، این کتاب در چهار فصل اصلی تدوین شده است:
بخش نخست این کتاب از سه فصل با عناوین «تعریف و ماهیت حوزه»، «رسالت و کارکرد حوزه علمیه»، «تعاملات و ارتباطات» تشکیل شده است.
در فصل اول بعد از تبیین کلیات آورده شده است، وقتی سخن از چیستی و ماهیت حوزه‌های علمیه به میان می‌آید، ماهیت حوزه‌های علمیه از ابعاد گوناگون بررسی می‌شود. البته در میان باید توجه داشته باشیم که حوزه‌ها علمیه نهاد اجتماعی محسوب می‌شوند و به همین علت، امری اعتباری و تعریف آن به حد تام غیر ممکن است؛ بر همین اساس، مراد ما از ماهیت حوزه علمیه سخن گفتن از جنس و فصل این نهاد نیست؛ بلکه با بررسی برخی از ارکان و عناصر اصلی در قوام آن، به تحقیق درباره چیستی این نهاد در بخش نخست کتاب پرداخته شده است؛ همچنین برای شناخت کامل این نهاد و پدیده اجتماعی از انواع دیگر تعریف استفاده شده است.
در فصل نخست این کتاب به بررسی رسالت‌ها و کارکردهای این نهاد پرداخته شده است تا با روشن شدن غایتی که از این نهاد اجتماعی انتظار می‌رود؛ به تصویر روشن‌تری از آن دست یابیم. در ادامه نیز با بررسی تعاملات و نسبت‌های حوزه با سایر نهادهای اجتماعی و قرآن و حدیث، ابعاد و ویژگی‌های دیگری از آن نهاد روشن شده است.
در قسمتی از فصل «رسالت‌ها و کارکردهای حوزه علمیه» این کتاب می‌خوانیم:
مهم‌ترین رسالت حوزه، تبلیغ اندیشه اسلامی و اهل بیت علیهم السلام در سطح بین المللی و جهانی و پرورش روحانیان برای رسیدن به این آرمان است. برای تحقق این رسالت باید مبلغان، مدرسان، محققان، مؤلفان و مترجمان زبده‌ای تربیت شوند؛ همچنین تولید و نشر اندیشه در قالب‌های مکتوب و سایر اشکال رسانه‌ای، اعم از نشرهای رسانه‌ای و الکترونیکی از وظایف حوزه محسوب می‌شود.
بر اساس این گزارش، یکی از راه‌های شناخت ماهیت یک نهاد اجتماعی، شناخت و بررسی تعاملات و ارتباطات آن با سایر نهادها همچنین مناسبات با سایر اموری است که در جامعه مهم و ارزشمندند؛ بنابرابن فصل سوم این بخش با عنوان «تعاملات و ارتباطات» به بررسی مناسبات حوزه‌های علمیه با قرآن و کلام معصومین (ع) که ثقلین گران‌بهای دین اسلام هستند، پرداخته شده و سپس تعاملات حوزه علمیه را با سایر نهادها و امور مهم و تأثیرگذار جامعه بررسی شده است.
«نسبت حوزه با مردم»، «نسبت حوزه با امت اسلامی»، «نسبت حوزه با حکومت»، «ضرورت وحدت حوزه و دانشگاه»، «نسبت حوزه با سایر ادیان» و «نسبت حوزه با رسانه» در این فصل مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
بخش دوم این کتاب با عنوان «گذشته حوزه علمیه» از فصل‌های «تحولات تاریخی حوزه‌های شیعه»، «ویژگی‌های حوزه در طول تاریخ» تشکیل شده است.
بخش سوم اثر به بررسی وضعیت کنونی حوزه‌های علمیه اختصاص داده شده و در آن ضمن بررسی توانمندی‌ها و ضعف‌های حوزه علمیه در زمان حاضر از فرصت‌های پیش روی این نهاد سخن به میان آمده است.
نگارنده در قسمتی از مقدمه بخش سوم این کتاب آورده است:
حوزه‌های علمیه در حال حاضر در شرایط خاص جهانی قرار گرفته‌اند. حوزویان هنگامی می‌توانند در عرصه جهانی به درستی رسالت و نقش خویش را ایفا کنند که قبل از هر چیز حوزه و شرایط و موقعیت‌ها کنونی خویش را بشناسند. بدون شناخت محیط پیرامونی، محیط جهانی و اوضاع و احوال امروز نمی‌توان به درستی برنامه‌ریزی کرد. حوزه‌های علمیه از یک سو زمینه‌های رشد، ترقی، ترقی و فرصت‌های زیادی در اختیار دارند و از یک سود زمینه‌های دیگر ضعف‌ها، آسیب‌ها و تهدیدهایی وجود دارد که باید برای غلبه بر آنها تلاش کنند.
نویسنده در فصل اول بخش سوم این کتاب با عنوان «نقاط قوت حوزه‌های علمیه» به بررسی «نظام آموزشی»، «نظام تربیتی و فرهنگی»، «بعد سیاسی و اجتماعی»، «نظام پژوهشی» پرداخته است.
در این فصل نگارنده «اهتمام جدی به مباحثه گروهی در اکثر دروس»، «آزادی کامل در انتخاب استاد و درس»، «رابطه صمیمی بین استاد و شاگرد و احترام به استادان»، «تدریس در ضمن تحصیل»، «نوشتن و تقریر استادان بزرگ»، «مطالعه قبل از درس»، «اشکال و اعتراض به استاد»، «وجود فضای نقد؛ سنتی پایدار در حوزه‌های علمیه»، «زهد و قناعت در زندگی استادان و طلاب»، «سیره درخواست و اعطای اجازه روایت و اجتهاد»، «آزاداندیشی و آزادگی در اظهارنظر علمی»، «ساده‌زیستی و بی‌آلایش بودن در محیط آموزشی»، «حاکمیت صفا و صمیمت بر محیط‌های آموزشی» و «حاکمیت نگرش الهی در تعلیم و تربیت حوزویان» از جمله مزیت‌های «نظام آموزشی حوزه» برشمرده شده است.
«آسیب‌شناسی حوزه‌های علمیه» عنوان فصل دوم این بخش است و در این قسمت آسیب‌شناسی «مدیریت» و «علوم حوزوی» را بررسی شده است.
«فقدان نگرش مدیریتی»، «فقدان نظام اطلاع‌یابی و اطلاع‌رسانی»، «ناچیز شمردن دانش مدیریت و فن و تجربه»، «فقدان برنامه‌ریزی راهبردی و جامع»، «فقدان طرح و برنامه فعال»، «فقدان نگاه جامعه‌شناسانه در حوزه‌ها»، «فقدان تحول نوسازی متناسب با زمان»، «نوگرایی بی‌پایه و مبنا»، «فقدان تدبیر حکیمانه برای تعامل مالی حوزه با دولت»، «آسیب‌های اخلاقی در رفتار سازمانی»، «فقدان نشریه شایسته حوزوی» و «عدم توسعه کمی و کیفی رشته‌های تخصصی» از جمله مهم‌ترین آسیب‌های مدیریتی حوزه در این فصل برشمرده شده است.
بخش چهارم و آخرین فصل کتاب نیز با توجه به ضرورت آینده‌نگری و زمینه‌سازی برای تحولات لازم برای بقا و ارتقای این نهاد عظیم؛ به تبیین طرح تحول حوزه‌های علمیه اختصاص یافته است.
در این بخش «طرح تحول حوزه» در زیرفصل‌های «اهمیت و ضرورت مدیریت کارآمد قوی»، «خطوط کلی و برنامه‌ها»، «جذب و گزینش»، «تحقیق» و «تبلیغ» بررسی شده است.
نویسنده در این بخش درباره ضرورت تحول حوزه می‌نویسد:
تحول و نوآوری از دیرباز در حوزه علمیه نجف و سایر حوزه‌های و حوزه قم در دوران معاصر، دغدغه عالمان و فرهیختگان بوده است و گریزی از آن نیست. نظام زندگی بشر هم محکوم به عالم نیز خارج از دایره این قاعده و قانون نیست.
نویسنده در مقدمه بخش چهارم این کتاب به بررسی «نظرات رهبر معظم انقلاب در زمینه تحول حوزه‌ها» پرداخته است و رهنمودهای ایشان را در «ضرورت مدیریت تحول»، «لزوم تحول در ساختارها و برنامه‌ها» و «ضرورت تهیه نقشه جامع و چشم‌انداز تحولات حوزه» بررسی کرده است:
۱. ضرورت مدیریت تحول:
مدیریت تحول نکته‌ای است که رهبرمعظم انقلاب در زمینه تحول حوزه‌های علمیه به خوبی به آن اشاره شده کرده‌اند. اگر تحول پرشتاب امروز مدیریت نشود، موج‌های تغییرات بر حوزه سوار خواهد شد و حوزه را غرق خواهد کرد؛ اما اگر با تدبیر و برنامه‌ریزی هوشمندانه وارد میدان شویم، این معادله معکوس می‌شود و آنگاه حوزه می‌تواند بر این موج‌ها سوار بشود و مسیر را رهبری کند و به درستی به این تغییرات و تطورات جواب بدهد؛ بنابراین اگر آگاهانه حرکت شود؛ قطعا می‌توان از همین تطورات بهره گرفت و برای هدایت آموزشی، پژوهشی، فرهنگی، تبلیغی، هنری و رسانه‌ای استوار ایستاد و هوشمندانه آنها را مدیریت کرد؛ به همین علت، ایشان بر تحول مدیریت تأکید کرده‌اند؛ زیرا تحول واقعیت دنیا است و حوزه‌ها هم در معرض تحول هستند و باید تحول را مدیریت کرد.
۲. تأکید بر آینده‌نگری و آینده‌پژوهی:
نکته دیگر، تأکید رهبر معظم انقلاب بر آینده‌نگری و آینده پژوهش است و با توجه به اینکه نهاد حوزه مثل هر نهاد و سازمان دیگر در معرض تغییر و تحول است، برای زمینه‌سازی ایجاد تحولات مفید باید اهتمام ویژه‌ای به آینده‌نگری در آن مبذول شود.
۳. ضرورت تهیه نقشه جامع و چشم‌انداز تحولات حوزه:
نکته سوم و اساسی ایشان، ضرورت تهیه نقش جامعه و چشم‌انداز تحولات و برنامه‌های آینده حوزه است.
در پرتو این سه نگاه اساسی، تحول در متون آموزشی و برنامه‌ریزی آموزشی، نظام آمار و ارقام ارزشیابی‌های آموزشی، تربیت مبلغ، توجه به بعد بین المللی حوزه، بازسازی و اصلاح ساختارهای حوزه و اهتمام به گسترش انجمن‌های علمی در حوزه و پاسخگویی بهینه سازهای حوزه، از نکات دیگری است که رهبر معظم انقلاب بر آن تأکید می‌کند.
نویسنده در عنوان «لزوم تحول در ساختارها و برنامه‌ها» بر اساس دیدگاه‌های استاد اعرافی آورده است:
بر حوزه‌های علمیه و طلاب واجب است تا با پذیرش تغییرات لازم و مبهم در اصلاح ساختارها و روش‌ها و برنامه‌ها، گام‌های اساسی بردارند. هرگز تغییر در این امور به معنای دست شستن از هویت حوزوی و اصالت و ابلاغ و رسالت تبلیغی آن نیست؛ همچنین نباید از آسیب‌شناسی روشی محتوایی و برنامه‌ای بازسازی غافل شویم. حوزه علمیه باید بنا بر فرمایش امیرمؤمنان علیه السلام فرزند زمانه خویش باشید تا از تندبادهای بنیان‌کن و عواصف مخرب و تکرات الخادی و التقاطی در امان بمانند؛ بنابراین؛ حوزه علمیه باید با باور به اقتضائات امصار و اعصار بر استقلال و مجد حوزه‌های علمیه در جهان تأکید ورزند.
«طرح تحول در حوزه» عنوان کلی بخش چهارم این کتاب است که از ریز فصل «اهمیت و ضرورت مدیریت کارآمد و قوی»، «اصول و مبانی» و «خطوط کلی و برنامه‌ها» تشکیل شده است.
نویسنده در قسمتی از عنوان «اهمیت و ضرورت مدیریت کارآمد و قوی» می‌نویسد:
اگر گستره مسؤولیت حوزه‌های علمیه دینی را مد نظر قرار دهیم؛ اهمیت توجه اولیا، زعما، مراجع و علمای حوزه به اصلاح، رسد و اعتلای حوزه از وضوح بیشتری برخوردار و روشن خواهد شد که سهل‌انگاری و دفع الوقت ممکن است، منشأ خسارت‌های جبران‌ناپذیر شود و این اصلاح فقط از طریق مدیریت کارآمد، عالمان و متعهدانه حاصل می‌شود.
«لزوم وجود رویکرد منصفانه و دقیقی با درک ضرورت تحول»، «ضرورت فعل بودن مدیریت تحول»، «لزوم وجود نقشه جامع و گزینش اهداف»، «لزوم اقدام به موقع»، «گسترش کمی حوزه‌ها»، «ضرورت ایجاد تخصص رشته‌ها»، «نیازها و پرسشها جدید متأثر از رشد علوم دیگر»، «ضرورت بهره‌گیری از روش‌های جدید آموزشی، پژوهش و تبلیغی»، «ضرورت آشنایی و رقابت علمی و فرهنگی با رقبای حوزه»، «ضرورت شناخت اوضاع فرهنگی و برنامه‌ریزی آینده»، «ضرورت توجه به انتظارات و نیازهای ناشی از تحقق حکومت اسلامی»، «ضرورت توجه به دشمنان آگاه و کینه‌توز»، «ضرورت ساماندهی آموزشی، پژوهشی و تبلیغی حوزه»، «فقدان نظام اطلاع‌رسانی درباره مسائل و نیازهای جدید»، «کم‌توجه و غفلت از تخصص گوناگون»، «ضرورت توجه به مسائل اخلاق و تربیتی»، «لزوم بهره‌گیری از روش‌های مدیریتی متناسب با نظام حوزه»، «فقدان نظام‌نامه‌های آموزشی، پژوهشی و تبلیغی» و «ضرورت تأمین معیشت طلاب و اشتغال طلاب» از جمله عرصه‌هایی است که مدیریت حوزه‌های علمیه به آن توجه ویژه‌ای داشته باشد.
گفتنی است، کتاب «حوزه علمیه؛ چیستی/ گذشته /حال آینده» در قطع رقعی در ۷۰۳ صفحه، با شمارگان ۱۵۰۰ صفحه، به قیمت ۴۰ هزار تومان از سوی نشر مؤسسه اشراق و عرفان راهی بازار نشر شده است.
