شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
شبکه اجتهاد: مدیر پژوهشکده فقه و اصول پژوهشگاه معارج، روند تدوین و آماده سازی کتاب ارزشمند تحریر الأصول، آیت‌الله عبدالله جوادی آملی از محاضرات درس حضرت امام خمینی(ره) را تشریح کرد.
۱ـ ویژگی تدریس امام خمینی(ره)
آیت‌الله جوادی آملی در سال ۱۳۳۴ شمسی تقریباً ۲۲ سالش بود که از حوزۀ تهران به حوزۀ قم مشرف شد و در درس‌های خارج فقه و اصول آن زمان حضور یافت. در درس اصول، اساتیدی که در آن دوره برجسته بودند، حضرت امام خمینی در میان آنان شاخص بود و ایشان امام (رضوان الله تعالی علیه) را انتخاب کرده و در درس ایشان مرتّب حضور می‌یافت و به تعبیر معظم له، حضرت امام خمینی اصول فقه را همانند درس معقول، محکم مطرح می‌کرد و هرگز اجازه نمی‌‌داد که مسائل آن با اوهام صرف و اعتباریات آمیخته شود؛ ازاین‌رو درس ایشان مجمع فضلا بود.
۲ـ حضور در درس امام و تقریر آن
حضرت امام خمینی در آن دوره‌ای که حضرت استاد در درس ایشان تشرف یافت، در حال تدریس علم اصول در دوره دوم بود که به مبحث استصحاب رسیده بود و بحث استصحاب از مباحث اصول عملیه است و در ادامه مبحث شک مطرح میشود. امام(رضوان الله علیه) با ویژگی‌های خود که هم حکیم و عارف بود، هم بنیه‌ای اصولی و فقهی قوی داشت و هم بیان روان و سرآمد داشت و هم مسائل و قواعد اصولی را به روز تدریس می‌کرد، آیت‌الله جوادی آملی تا زمان تبعید مرحوم امام به ترکیه در این درس حضور یافت و به تقریر آن پرداخت و در ادامه، مبحث اجتهاد و تقلید را ـ که جنبه فقهی دارد و در انتهای بحث اصول تدریس میشود ـ نیز تقریر کرد.
با پایان یافتن دور دوم تدریس اصول، مرحوم امام برای بار سوم به تدریس دانش اصول پرداخت. ابتدای بحث اصول، مباحث مبادی فقه و الفاظ را تشکیل می‌‌دهد و آیت‌الله جوادی آملی برای تکمیل مباحث اصول، با شرکت در این دوره آن را تکمیل کرد. در این دوره نیز تدریس اصول مرحوم امام را از ابتدای بحث اصول، با دقت نوشت.
۳ـ شیوه نگارش
شیوۀ نوشتن ایشان این بود که بحث را خوب گوش می‌کرد، سپس به منزل تشریف می‌برد و مطالعه می‌کرد آنگاه بحث را تقریر می‌کرد و می‌نوشت. یک وقتی از محضر ایشان پرسیدیم که شما چه ساعت‌هایی این بحث را تقریر می‌فرمودید؟ پاسخ داد: تقریباً از حدود ساعت پنج بعدازظهر برنامه شروع می‌شد، مطالعه، تحقیق و تقریر تا حدود ساعت یازده شب به طول می‌انجامید.
۴ـ دوره هفت ساله
این تقریری که ایشان از مرحوم امام نوشت، هفت سال زمان بُرد و در این دورۀ زمانی توانست کل مباحث اصول را به استثنای یک قسمتی بنویسند؛ یعنی در دوره سوم که مرحوم امام از ابتدای علم اصول شروع کرد، آن را به قسمت میانی مبحث اشتغال رساند که جریان انقلاب اسلامی در سال ۱۳۴۱ و ۱۳۴۲ پیش آمد و امام خمینی به حکم رژیم منحوس پهلوی به ترکیه، سپس به نجف تبعید شد، که این دوره ـ سوم تدریس اصول ـ تکمیل نشد و از نیمه بحث اشتغال کامل نیست؛ یعنی این تقریر از تتمه مباحث علم اجمالی تا اوایل استصحاب را ندارد و فاقد است.
۵ ـ إبا از چاپ تحریر الأصول
در میان شاگردان مرحوم امام برجستگانی هم بودند که مباحث را می‌نوشتند. برخی از آن بزرگواران، چون تقریرات مباحث اصول مرحوم امام را چاپ کرده و به حوزه‌ها عرضه کرده بودند، آیت‌الله جوادی آملی اِبا داشت از اینکه ایشان هم تقریرات خود از مبحث اصول مرحوم امام را به چاپ برساند، تا اینکه تقریباً پنجاه سال از این تاریخ گذشت.
در سال ۱۳۹۳ شمسی و ۱۴۳۵ قمری بالاخره از سوی نشر آثار حضرت امام خمینی برای چاپ آن پیگیری شد و حضرت استاد جوادی آملی اجازه داد که این تقریرات احیا شود. ازاین‌رو ابتدا به آن مرکز واگذار شد و در آن مرکز هم محققانی زحمت کشیدند تا آن را در دو محور تقویم نص و مستندسازی آماده کنند.
۶ ـ روند تحقیق و چاپ تحریر الأصول
در ابتدا دست‌نوشته‌های ایشان تایپ شده و سپس تقویم نص شد که محور احیای اثر دو قسمت دارد: یکی، تقویم نص است و دیگری، مستندسازی به منابع قابل استناد؛ مثلاً آیات، روایات و اقوالی که از بزرگان و دیگران نقل میشود باید مستند شود. این دو بخش در آن مرکز انجام گرفت و قرار شد توسط حضرت استاد دیده شود.
البته از ابتدا قرار بود پژوهشکده فقه و اصولِ پژوهشگاه معارج، این تحقیق را هم به لحاظ کیفیت کار و هم به لحاظ اتقان در محتوای کار نظارت و کنترل کند، این کار ابتدا به صورت نظارت کلی انجام گرفت و به محضر استاد آیت‌الله جوادی آملی ارائه شد، ایشان هم سطر به سطر همه این قسمت‌ها را ملاحظه کرد و سپس فرمود که دقّت بیشتری در این باب بشود. گرچه یک نظارت اجمالی شده و مستندات قبل از دیدن ایشان ملاحظه شده بود، اما به هر صورت ایشان فرمود: نیاز به یک بازنگری دوباره دارد به گونه‌ای که اگر کسی بخواهد این متن را تدریس کند، هیچ‌گونه ابهام و دغدغه‌‌‌ای نداشته باشد. این فرموده ایشان در پژوهشکده فقه و اصول عملی شد و در چند محور انجام گرفت.
در این محورها کار که انجام می‌گرفت، احساس می‌شد یک جاهایی نیاز به دقت دارد و نیاز به مراجعه به دست‌خط اصلی حضرت استاد دارد که انجام گرفت. افزون بر آن که تقویم نص، ویرایش و رتبه بندی متن، همچنین مستندسازی نواقص فراوانی داشت که تکمیل شد، به گونه‌ای که در همه این موارد به ویژه در مستندات، کاملاً اتقان حاصل شد. در سه مورد هم متن به علت عدم در پاورقی جای گرفت.
در نهایت، مرکز نشرآثار امام و پژوهشکده فقه و اصولِ پژوهشگاه معارج اسراء این کار را مشترکاً توانستند به مرحله چاپ و به عرصه علمی حوزه‌های علمیه ارائه کنند. مناسب است از پژوهشگران محترم دو مرکز که در این تحقیق همکاری کردند؛ حجج اسلام آقایان: حسین آزادی، احمد باقریان، سیّدمرتضی سیّد ابراهیمی و محسن ایزدی تشکر کنم. وسلام
