شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
آیت‌الله شیخ محمدجواد فاضل لنکرانی استاد مدعو یکی دیگر از نشست‌های «گفتمان معرفت» بود. وی بحث خود را با عنوان «بررسی حجیت ظن در موضوعات» ارائه نمود و در آن موارد بسیاری از عمل به ظن در موضوعات را بیان کرد. رئیس مرکز فقهی ائمه اطهار (ع) با طرح چهار دلیل از جمله بناء عملی عقلاء، حجیت عمل به ظن در مطلق موضوعات را تقویت نمود.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، استاد فاضل لنکرانی، در ابتدا به‌ضرورت طرح و تدوین این مسأله در مباحث و منابع علمی اشاره کرد و گفت: حجیت ظن در موضوعات، در موارد مختلف فقه آمده و بسیار فراگیر است ولی در عین حال بحث رایج و متعارفی نیست.
وی در تبیین جایگاه بحث گفت: علما در بحث حجیت قطع، أصل «حرمت تعبد به ظن» را مطرح کرده‌اند. منظور از این اصل، امر مستفاد از ادله شرعی است نه اصل عملی. آنان با طرح این اصل، اصول ظنی اهل سنت مانند قیاس و استحسان و مصالح مرسله را به کلی از میان برداشته و دیگر جای بحث برای آن باقی نگذاشته‌اند. حال مسأله ما این است که آیا این أصل، فقط در احکام مطرح است یا در موضوعات هم مطرح می‌شود؟
استاد فاضل، معنای ظن را ظنِ نوعی دانست به‌طوری که نوع مردم در موردی بگویند برای ما ظن حاصل می‌شود. همچنین مراد، اطمینان نیست زیرا علما اطمینان را ملحق به یقین می‌کنند که از بحث ظن خارج می‌شود.
نمونه مواردی در فقه که از باب حجیت ظن در موضوعات حجت شده است
این استاد خارج فقه و اصول بیان کرد که ادله و فقها موارد بسیاری در فقه و اصول را از باب عمل به ظن حجت و کافی می‌دانند. نمونه این موارد، کفایت ظن در باب تعیین قبله، رکعات نماز، رؤیت خون به عنوان حیض، وقفیت، نَسَب، دخول وقت نماز، قیمه المثل و ارش و سوق المسلمین است. عدالت نیز اگر به معنای ملکه راسخ نفسانی، نه به معنای حُسن ظاهر باشد از طریق ظن در موضوعات مطرح و حجت می‌شود.
وی در برخی از نمونه‌های اصولی نیز مسأله را از باب حجیت ظن به موضوعات برشمرد و گفت: در دَوَران بین تخصیص و نسخ، غالب اصولیون به دلیل غلبه موارد تخصیص، تخصیص را بر نسخ مقدم می‌کنند. قبول قول لغوی و رجالی و ظواهر الفاظ نیز از همین باب حجت هستند. قدما حجیت استصحاب را از باب ظن در موضوع معتبر می‌دانستند به این معنا که حالت سابقه غالباً استمرار دارد پس حجت است.
استاد فاضل لنکرانی دو قاعده «الظنّ یُلحِق الشئَ بالاعمّ الاغلب» و «قولُ مَن لایُعلَم الا مِن قِبَله» و حجیت آنها را از باب حجیت ظن در موضوعات دانست. همچنین ابوالصلاح حلبی ظن را مناط شرعیات می‌داند و می‌گوید: «تثبت النجاسه بکل ظنّ لأنّ الظنّ مناط الشرعیات» (به نقل محقق ثانی در جامع المقاصد ج۱ ص ۱۵۳)
در این میان برخی مانند آیت‌الله میلانی و محقق عراقی جحیت ظن در موضوعات را معتبر نمی‌دانند. به نظر آیت‌الله میلانی حتی اگر انسدادی شویم، فقط می‌توانیم ظن در احکام را معتبر بدانیم. به نظر محقق عراقی در موضوعات حتی اطمینان کافی نیست و علم باید حاصل شود. صاحب عروه نیز این مسأله را مطرح می‌کند که مستطیع باید با اولین کاروان به حج برود؛ اما اگر کاروانی مثلاً دو هفته بعد می‌رود و اطمینان به رفتن آن دارد تأخیر جایز است. ولی اگر ظن دارد تأخیر جایز نیست چون ظن در موضوعات حجیت ندارد؛ اما مرحوم آقای حکیم در مورد همین مسأله می‌گوید جواز تأخیر در صورت ظن بعید نیست.
رئیس مرکز فقهی ائمه اطهار (ع) یادآور شد این موارد در فقه و اصول زیاد است. تنها برخی موارد موضوعات وجود دارد که حجیت آنها متوقف بر بیّنه است و ظن کافی نیست مانند موضوعات دماء و فروج.
سه دلیل مطرح بر حجیت ظن در موضوعات
استاد حوزه علمیه قم برای موضوعاتی که به دلیل خاص نیازمند بیّنه نیستند، سه دلیل زیر را برای حجیت ظن در آنها بیان کرد:
۱- استقراء: با استقراء ادله و کلمات فقهاء می‌بینم که ظن در موضوعات حجت است.
استاد فاضل لنکرانی در پاسخ این سؤال استاد حسینی فقیه که استقراء نمی‌تواند دلیل مستقلی باشد باید به دلیل دیگری برگردد، آن دلیل چیست، توضیح داد: در اینجا منظور استقراء تام است نه ناقص. استقراء تام اطمینان آور است.
استاد حسینی فقیه همچنین به اینکه «قول مَن لا یُعلَم الا مِن قِبَله» را جزء استقراء بدانیم اشکال نمود و آن را از باب نصّ خاص دانست؛ اما آیت‌الله فاضل در پاسخ گفت که شارع می‌توانست بگوید احتیاط کنید یا راه دیگری غیر از قبول قول آن فرد مطرح کند ولی به خاطر ظن به قول او آن را حجت دانسته است.
۲- انسداد صغیر: اگر مقدمات انسداد صغیر را تام بدانیم ممکن است ظن در موضوعات هم معتبر شود. برخی از مقدمات مردود انسداد کبیر ممکن است در انسداد صغیر پذیرفته شود.
۳- بناء عقلا: بناء عقلا دلیل محکمی برای حجیت ظن در موضوعات است. استاد حسینی فقیه در مقام اشکال به این دلیل گفت: ممکن است بناء عقلا برای عمل به ظن در موضوعات، تنها در همان مواردی باشد که به مقتضای ادله استثناء و حجت شده است؛ اما در مطلق موضوعات، عقلا عمل به ظن نمی‌کنند، بلکه به دلیل دیگری مانند مراجعه به قول خبره عمل می‌کنند هرچند قول او خلاف ظن باشد. آیت‌الله فاضل این مطلب را رد کرد و گفت برای مطلق موضوعات، بناء عملی عقلاء به عمل به ظن مطرح است نه راهی مانند رجوع به خبره. حتی صاحب جواهر عمل به نظر طبیب را جزء ظنون می‌آورد.
وی توضیح داد که آنچه را برخی مستثنیات حجیت ظن در موضوعات می‌خوانند، یعنی مواردی که به نص خاص عمل به ظن در آنها حجت است، موارد زیادی است. این موارد زیاد نشان از یک قاعده یعنی حجیت ظن در موضوعات به بناء عقلاء دارد. پس نمی‌توان این موارد را استثناء خواند بلکه موارد همین قاعده است.
دلیل چهارم بر حجیت ظن در موضوعات
استاد فاضل لنکرانی در پایان بحث خود، دلیل چهارمی نیز برای حجیت عمل به ظنون در موضوعات مطرح کرد و آن سمحه و سهله بودن دین است. وی برای این دلیل چند نکته را یادآور شد؛ نکته اول اینکه این دلیل قبل از نفی عُسر و حرج است، یعنی تسهیل برای حالتی است که هنوز در آن عسر و حرج مطرح نشده است. نکته دیگر اینکه به نظر وی فرقی بین موضوعات صِرفه و موضوعات مستنبطه در تسهیل نیست. همچنین باید توجه داشت در مواردی که به دلیل و نص خاص، برای آنها بینه لازم است با دلیل سمحه و سهله بودن دین تعارض ندارد زیرا این موارد استثناء هستند و سبب از بین رفتن تسهیل نمی‌شوند.
گفتنی است، سلسله نشست‌های گفتمان معرفت، در شب‌های ماه مبارک رمضان در مرکز تحقیقات اسلامی وابسته به دفتر آیت‌الله شیخ مصطفی اشرفی شاهرودی در مشهد برگزار می‌شد.
