زن؛ «ریحانه» یا «قهرمانه»؟؛ نقدی بر برداشت علامه تهرانی از حدیث امام علی(ع)/ احمدحسین شریفی

شبکه اجتهاد: به دلیل تشابهات فراوان زبان فارسی و عربی، به ویژه در سده‌های اخیر، بعضاً مشاهده می‌شود برخی از افراد حتی در ترجمه آیات و روایات معنای فارسی و عربی برخی از واژگان را خلط می‌کنند و بعضاً‌ به خلط و خطاهای بزرگی دچار می‌شوند.

فی‌المثل، در حدیث بسیار مشهوری از امام علی(ع) درباره زنان می‌خوانیم: «فَإِنَّ الْمَرْأَهَ رَیحَانَهٌ، وَ لَیسَتْ بِقَهْرَمَانَهٍ».  اما بسیاری از افراد، حتی برخی از مشاهیر علمی، حدیث را به زبان فارسی چنین ترجمه می‌کنند که زن گلی خوشبو است نه قهرمان و پهلوان و روئین‌تن.

مرحوم ‌‌علامه ‌‌تهرانی در کتابی با عنوان رساله بدیعه که در تفسیر آیه الرجال قوامون علی النساء نوشته است، ضمن نقل این حدیث، در توضیح آن چنین آورده است: «مطلبى لطیف: در استعاره‌اى که امام علیه‌السّلام بکار برده، و زن را ریحانه خوانده، سرّ عجیبى نهفته است که تمام سخنان گذشته ما را از لطافت، رقّت و احساس و سایر صفات زن، در بر می‌گیرد. زیرا ریحان یعنى گیاه خوشبو مانند گل است. و ریحانه در لغت به دسته گیاه خوشبو و گیاه معطّر معروف می‌گویند. و شادابى و طراوت وى تا وقتى است که در بوستان و باغ و بر شاخسار یعنى محیط طبیعى خود بماند، و در کنار درخت و اصل خویش زندگى کند. و به سبب همین لطافت بسیار است که بادى شدید، گلبرگ‌هایش را مى‌پراکند و لطافت و بویش را از بین می‌برد. و آن را به وادى تباهى می‌رساند. همینطور زن، چون قهرمان روئین‌تن خلق نشده، که تحمّل شدائد را داشته باشد و مشکلات رتق و فتق امور را تحمّل کند، باید در گلزار خانوادگى خود به حفظ شخصیت و کرامت خود بپردازد و از این حدّ تجاوز نکند. ولى اگر در اجتماع مردان داخل شود، و در کار آنان دخالت کند، و متصدّى امور مهمّ گردد، باد کشنده مهالک و آفات و انحرافات، بر وى وزیدن گیرد، و وجودش را درهم شکند، و سجایاى فطرى و خدادادى و غرائز لطیف و مناسب در او را از وى بگیرد، و بوى خوش نفسانیش از بین برود. در نتیجه وجود عزیز و صفات ویژه و خلق نیکوى او به پستى گراید و ضایع گردد؛ و این مطلب ظلمى نابخشودنى در حقّ او است.»

این در حالی است که «قهرمانه» هر چند در اصل، لغتی فارسی بوده و به عربی وارد شده است (به اصطلاح، معرَّب است) اما هرگز به معنای پهلوان نبوده و نیست. بلکه به معنای «وکیل مخارج» و یا «متصدى امور دریافت و پرداخت‏» و یا «خادم و پیش‌خدمت» است. به تعبیر خلیل «القهرمان: هو المسیطرُ الحفیظُ على ما تحت یدیه».  و به تعبیر ابن اثیر: «هو کالخازن و الوکیل و الحافظ لما تحت یده، و القائم بامور الرجل».  کلینی در کافی نقل می‌کند که «اسْتَقْرَضَ قَهْرَمَانٌ‏ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع مِنْ رَجُلٍ طَعَاماً لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ …؛  قهرمان امام صادق(ع) از مردی مقداری غذا برای امام صادق قرض گرفته بود …» روشن است که در اینجا منظور یکی از خادمان یا پیشخدمتان امام صادق و یا یکی از متصدیان امور دریافت و پرداخت آن حضرت بوده است؛ و نه پهلوان او! امام صادق پهلوانی نداشته است و اگر هم می‌داشت، تناسبی میان پهلوانی و استقراض طعام نیست!