شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اختصاصی شبکه اجتهاد: مریم معین‌الاسلام از اساتید حوزه و دانشگاه است که داراى مدرک کارشناسى از دانشگاه و تحصیلات حوزوى تا سطح خارج مى‌باشد. فعالیت‌های تحقیقى و پژوهشى خود را از حدود ۲۵ سال گذشته آغاز کرده و ماحصل آن تألیف چند جلد کتاب بوده است. وى همچنین ۲۵ مقاله تدوین نموده که در کنفرانس‌ها و سمینارهاى متعدد ارائه و در مطبوعات به چاپ رسیده است. با عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان پردیس حضرت معصومه (س) درباره حوزه علمیه خواهران، چالش‌ها، اهداف و دستاوردهای آن گفت‌وگو کرده‌ایم که از منظرتان خواهد گذشت.
اجتهاد: با توجه به اینکه در طول تاریخ تنها تعداد انگشت‌شماری از زنان به درجه اجتهاد رسیده‌اند، آیا ادامه مسیر دروس اجتهادی برای طلاب خواهر می‌تواند به صلاح باشد؟
معین‌الاسلام: اجتهاد برای زنان یا مردان یک فن، مهارت و تخصص ویژه و خاص در استنباط احکام الهی است؛ بنابراین دراینکه زنان می‌توانند مجتهده شوند یا نشوند سخنی در اسلام گفته نشده؛ بلکه این موضوع رسیدن به مرحله‌ای است که توانمندی خاص خود را می‌طلبد.
با نگاه به تاریخ اسلام درباره اجتهاد زنان و ورود زنان به مسائل فقهی براساس دیدگاه‌های اهل تسنن و فقهای شیعه، منعی برای زنان در رسیدن به مرتبه اجتهاد ذکر نشده، از این‌رو می‌بینیم که علمای شیعه یا سنی همگی قائل به اهلیت زن در اجتهاد و مرجعیت بوده و اصلا مردبودن در این موضوع مطرح نیست.
رسیدن به مرتبه اجتهاد در اهل تسنن نیازمند چهار ویژگی علم، عدالت، قدرت استنباط و توانمندبودن در فتوا صادرکردن است که از آن به‌عنوان شرایط اجتهاد یاد شده و هیچ سخنی درباره زن یا مردبودن فرد در رسیدن به درجه اجتهاد ذکر نشده است. با مطالعه تاریخ اسلام شاهد رشد و حضور زنان صحابی و تابعین فقیه و اهل اجتهاد در دوره خود بوده‌ایم که اتفاقا فتاوای آنها در طول تاریخ در کتاب‌های فقهی نقل شده و به ذکر فتاوای آنها اهتمام ورزیده شده، به‌نحوی که افراد جامعه از آنها فتوی می‌گرفتند. اینگونه نبوده که به‌دلیل جنسیت زن‌بودنشان از ورود به مرتبه اجتهاد محروم شده باشند و ممنوعیتی دراین رابطه بر آنها تحمیل شده باشد. از نظر فقهای شیعه هم مسأله اعتبار مردبودن اصلا در شرایط مرجعیت ذکر نشده، افرادی که قائل به عدم‌رسیدن زنان به درجه اجتهاد هستند اصولا دلیل قابل‌ارائه‌ای ندارند و بیشتر اطلاقات ادله را دال بر این مسأله عنوان می‌کنند که رسیدن به اجتهاد خاص زنان است، لذا در جمع‌بندی کلی از نظر فقها، منعی برای رسیدن زنان به درجه فقاهت و اجتهاد وجود ندارد و حتی مؤیداتی دراین رابطه وجود دارد. با توجه به اینکه کسب مرتبه اجتهاد نیازمند رسیدن به قدرت و توانمندی خاصی است که نه از نظر فقهای اهل تسنن و شیعه ممنوعیتی برای خانم‌ها وجود ندارد لذا خانم‌ها هم اگر به این مرتبه از قدرت استنباطی برسند طبیعتا از این جهت که توانمندی زنان در عرصه‌های علمی و فقهی را نشان می‌دهد بسیار حائز اهمیت است.
اجتهاد: آیا رسیدن طلاب خواهر به مرتبه اجتهاد، برای مسائل زنان اهمیت خاصی دارد و می‌تواند به عنوان حلال برخی از مشکلات خاص زنان، نقش تعیین‌کننده داشته باشد؟
معین‌الاسلام: یقینا اینگونه است؛ چرا که یکی از جهات مهم موضوع مورد سؤال، این است که اگر طلاب خواهر، مخصوصا در مسائل مربوط به زنان به درجه اجتهاد برسند و بتوانند فتوی بدهند، مشکلات زنان بسیار کم می‌شود. قبل از اینکه برخی از خانم‌ها مجتهد متجزی در مسائل مربوط به زنان شوند، در قضیه استحاضه زنان شاهد بودیم با چه گرفتاری‌هایی در اثر عمل به احکام استحاضه روبه‌رو بودند، به‌نحوی که مسائل و مشکلات، بیماری‌ها و سختی‌ها و اختلال‌های جدی در زندگی خانم‌ها، تأثیرات منفی به‌جای گذاشته بود تا اینکه یکی از بانوان مجتهد متجزی دراین قضیه وارد شد و با مجتهدین مرد درباره این موضوع سخن گفت، از زنان دفاع کرد و توانست منجر به ایجاد گشایش و فرجی جدی در زندگی خانم‌ها شود، به این‌معنا که احکام سخت استحاضه را از آن جهت که آقایان دراین زمینه تجربه عملی نداشته و خود مراجع نیز بارها بر این موضوع اذعان داشته‌اند که درهر حوزه‌ای که توانستیم به قدرت بالای استنباط برسیم در مسأله مخصوص زنان نتوانسته‌ایم به این مرتبه برسیم و آنچه که می‌گوییم فقط دریافت‌های ما از منابع دینی است و خود نیز این را پذیرفته‌اند که فتاوای آنها در این رابطه خیلی نمی‌تواند تبیین‌کننده نگاه فقهی دین نسبت به این مسأله باشد.
در هنگام ورود زنان مجتهد به این موضوع با تبیین صحیح موقعیت زنان، منجر به ایجاد تغییراتی دراین عرصه شدند، لذا اگر خانم‌ها به درجه اجتهاد برسند در خیلی از مسائلی که در حوزه زنان مشکل‌آفرین است، موثر واقع می‌شوند و طبیعتا حکم و فتوایی که در این مساله بیان می‌شود، عمیق و کاربردی‌تر و نهادینه‌تر برای زنان خواهد بود.
اجتهاد: تمرکز دروس حوزه علمیه خواهران را بر دروس تبلیغ و فقه چگونه ارزیابی می‌کنید؟
معین‌الاسلام: همان‌طور که در تاریخ اسلام، زنان مسلمان در عرصه‌های فقهی وارد شده‌اند و از زنان فقیهی چون حضرت فاطمه(س) یا زنان مومنه مجتهده‌ای از صحابه سخن به‌میان آمده، در شرایط حال‌حاضر نیز، نیاز به پرورش زنان فقیه و مبلغ در جامعه ما بسیار حائز اهمیت است.
درطول تاریخ اسلام از حضرت زهرا(س) فتاوای زیادی عنوان شده و اسلام منعی برای ورود یا توسعه دروس فقهی یا تبلیغی برای زنان نگذاشته است، بنابراین همان‌طور که منعی در ورود زنان به عرصه فقه و اجتهاد وجود ندارد، درعرصه تبلیغ نیز نه‌تنها منعی نیست؛ بلکه تشویق هم شده است.
بی‌شک زنان، به‌دلیل توانمندی ذاتی خود در عرصه تبلیغ بسیار موفق خواهند بود و حتی می‌توانند از مردان موفق‌تر باشند. هنگامی که خانمی برای همجنس خود تبلیغ دین می‌کند، به‌دلیل سنخیتی که بین وی و مخاطبش وجود دارد در عرصه تبلیغ دین فوق‌العاده می‌تواند تاثیرگذار باشد. قطعا توجه و تمرکز بر دروس تبلیغی نیازمند بسترسازی عرصه‌هایی است که زنان بتوانند از آن بهره‌برداری بیشتری کنند، لذا در بحث تبلیغ حتی تشویق هم در نظر گرفته شده است. در طول تاریخ اسلام زنان مبلغه زیادی داشتیم که تاثیرگذار بوده‌اند، لذا خانم‌ها باید وارد عرصه تبلیغ شوند چرا که ورود آنها بسیار موثر خواهد بود. به هرحال زنان حوزوی نیز در این عرصه مشکلاتی دارند و مانند هر قشری از هر صنفی که می‌خواهد وارد فعالیتی شود، مشکلات خاص خود را دارند. زنان حوزوی نیز در جمع مسؤلیت‌های اصلی مادری و همسری هنگامی که کار دیگری به آنها سپرده شد چون باید چند نقش متفاوت را بپذیرند ممکن است بین این نقش‌ها تعارض ایجاد شود؛ اما این مسأله برای زنان توانمند ما کاملا قابل‌حل است و نمی‌تواند اختلال جدی در عرصه تبلیغ و تمرکز حوزه‌ها بر آموزش‌های تبلیغی برای زنان ایجادکند. اتفاقا حوزه در این موضوع باید اهتمام جدی نسبت به تربیت مبلغین زن داشته باشد، چرا که مبلغین زن می‌توانند بسیار تاثیرگذار باشند، این حرفی نیست که براساس احساس یا شعار مطرح شود. مایکل براون یکی از استراتژیست‌های آمریکایی که نظراتش برای سران آمریکایی بسیار کلیدی است، در نامه‌ای محرمانه نوشته است: «راه تحقق اهدافمان نفوذ در جلسات خانگی توسط مبلغین زن است؛ بنابراین باید بر روی آنها تاثیرگذار باشیم» مشخص است آنها نیز در محاسبات خود به‌خوبی درک کرده‌اند که مبلغین زن نقش کلیدی و محوری در تربیت جامعه دارند و می‌توانند معادلات جدی فرهنگی را تغییر دهند، لذا تمرکز حوزه‌ها بر دروس تبلیغی و فقهی بسیار الزامی است. امید می‌رود با مدیریت صحیح بتوانیم زنانی موفق با علم و آگاهی لازم و برخوردار از توانمندی‌های تبلیغی به جامعه تحویل دهیم.
اجتهاد: دستارودهای علمی زنان را بعد از پیروزی انقلاب اسلامی چگونه ارزیابی می‌کنید؟
معین‌الاسلام: در واقع تعداد خانم‌هایی که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در حوزه‌های علمیه موفقیت‌های قابل‌توجهی داشتند را هیچ‌گاه نمی‌توان با فعالیت‌های دینی و مذهبی زنان قبل از پیروزی انقلاب مقایسه کرد، هر چند اگر حوزه‌های علمیه خواهران در عرصه مجتهدپروری زنان موفقیت‌های کمتری داشته‌اند که اصل مشکل را تنها نمی‌توان مربوط به حوزه دانست و مسائل دیگری در این موضوع تاثیرگذار است؛ اما زنان بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در حوزه‌های علمیه به توانمندی و شایستگی‌های قابل‌توجهی رسیده‌اند که از آن جمله می‌توان به تربیت اساتید، مبلغات، نویسندگان و محققان زن در عرصه‌های مختلف و حتی در موارد اجرایی اشاره کرد که پرورش‌یافته‌های حوزه‌های علمیه به‌شمار می‌روند. افزایش میزان نگارش کتاب و میزان مقالات و حضور زنان در دانشگاه‌ها و مراکز علمی توفیقات قابل‌قبولی است که زنان بعد از پیروزی انقلاب اسلامی داشته‌اند، اگر چه توانایی زنان برای کسب رتبه‌های علمی بیش از این نیز است. از این رو امیدواریم حوزه‌های علمیه خواهران بتوانند از ایفای نقش مفید زنان درعرصه فرهنگ و اجتماع بیش‌ازپیش استفاده کنند.
اجتهاد: اگر زنی به درجه اجتهاد برسد با توجه به اینکه دیگران نمی‌توانند از او تقلید کنند، صرف بودجه‌های انجام‌شده برای تربیت یک مجتهد زن مفید به فایده است؟
معین‌الاسلام: در اسلام از نظر فقهای متقدم و متاخر شیعه و سنی، بر اینکه حتما مرد می‌تواند به درجه اجتهاد برسد سخنی گفته نشده که بر اساس آن بتوان ادله قابل‌استنادی ارائه داد یا مسأله راثابت کرد؛ اما اینکه چرا زنان به مرحله مرجعیت نمی‌رسند یا اگر می‌رسند دراین قضیه منعی ایجاد می‌شود، به این‌خاطر است که اگر زنی چون حضرت زهرا(س) که غیر از رسیدن به مرحله پیامبری، تمامی مقامات معنوی و علو درجات انبیاعلیهم‌السلام را کسب کرده، توانایی رسیدن به مراتب بالای دینی و علمی را دارند؛ اما اینکه به مقام پیامبری نرسیدند، به دلیل مصائب اجرایی آن و درگیری‌های خاص خود است که زنان دارای خصوصیات روحی، روانی و جسمی متفاوت با مردان هستند که شاید پیامبری‌کردن با روحیه آنها به‌دلیل مسائل سخت طاقت‌فرسای بسیار، سازگار نباشد وگرنه به این‌معنا نیست که زنان نمی‌توانند به مقامات بالای انسانی و دینی برسند.
رسیدن به مرتبه اجتهاد و فتوا برای زنان بسیار ارزشمند است. از این جهت که قدرت استباط احکام شرعی را از منابع دینی پیدا می‌کنند. بی‌شک تلاش حوزه‌های علمیه برای رساندن زنان به این مرتبه از درجه علمی بسیار ارزشمند است و اگر زنی به این مرتبه از مقام بلند علمی که مقام اجتهاد است برسد و در این حوزه و عرصه سرمایه‌گذاری شود، نه تنها بودجه‌ای اتلاف نشده؛ بلکه اثباتی بر جایگاه زن و توانمندی زنان است که می‌توانند در بسیاری از موضوعات و در مسائل مربوط به خود، به مرحله اجتهاد برسند. خوشبختانه زنان مجتهده‌ای که توانسته‌اند با دفاع فقهی و کاملا مستدل بر فتاوایی که مراجع مرد در حوزه زنان داده بودند تاثیر گذارند، گواه این مهم است.
اجتهاد: طلاب خواهر برای پاسخ به چه نیازهایی در کشور تربیت می‌شوند؟
معین‌الاسلام: خانم‌های فارغ‌التحصیل در حوزه‌های علمیه برای پاسخگویی و روشنگری درهمه حوزه‌ها اعم از علم دینی یا تبلیغ و سخنرانی و مسائل فرهنگی و اجتماعی تربیت می‌شوند. خوشبختانه بنده در جای‌جای ایران عزیز شاهد حضور بانوان فارغ‌التحصیل از جامعه‌الزهرا در عرصه‌های اجرایی کشور، در دانشگاه و مدارس و درعرصه‌های مختلف فرهنگی بوده‌ام، اگرچه به این معنی نیست که حوزه علمیه صددرصد از همه ظرفیت‌های خود استفاده می‌کند؛ اما قطعا خدمت‌رسانی خوبی انجام شده و باید در عرصه‌های مختلف ظهور و بروز بیشتری داشته باشد. بدون اغراق می‌توان گفت خانم‌های حوزوی در جاهای مختلف به شکل‌های مختلف حضور دارند ودر عرصه‌های علمی و فرهنگی خدمت‌رسانی می‌کنند.
