شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
استاد محمدرضا حکیمی در عمر پربرکتش آثار گران‌بهایی از خود برجای گذاشت. مجموعه آثارش در معرفی اسلام اجتماعی و حرکت آفرین از دوران جوانی و میانسالی به جامعه عرضه شد و از جایگاه خاص نزد اهل علم و تحقیق برخوردار است.
شبکه اجتهاد: علامه محمدرضا حکیمی از سویی دیدبان هوشیار و آموزگاری امین برای شریعت بود و از سوی دیگر، دادبان بیدار و فریادگری استوار برای عدالت. توحید و عدالت را خلاصه همه آموزه‌های وحیانی می‌دانست و به همین سبب همواره درد دین و مردم را داشت. او جهادی عظیم در تبیین صریح معارف الهی از خود نشان داد که از میان آنها موسوعه عظیم القدر «الحیات» برای ابد بر تارک کارنامه وی خواهد درخشید.
او از سلسله «بیدارگران اقالیم قبله» بود و به چیزی جز «جامعه سازی قرآنی» بر مبنای «عقلانیّت جعفری» نمی‌اندیشید. از «دانش مسلمین» می‌گفت و از «سپیده باوران»ی بود که در تب انتظار طلوع «خورشید مغرب» می‌سوخت و دل به «تفسیر آفتاب» بسته بود. جان مایه «کلام جاودانه» او چیزی جز «پیام جاودانه» کتاب و سنت نبود و «مرام جاودانه» او راهنمای عملی برای سلوک «از زندگی تا ابدیت» به شمار می‌رود.
اندیشه روشن، بیان نافذ و قلم شگفت انگیز او در این آثار و دیگر آثار وی کم نظیر است و چاره اندیشی‌های او برای دردهای روزگارش بسی آموزنده. آنچه در ادامه می‌آید سیر مطالعاتی پیشنهادی کتب استاد محمدرضا حکیمی است.
اعتقادی – فلسفی:
۱- پیام جاودانه: استاد با الهام از آیه ۲۴ سوره محمد (ص)(اَفَلا یَتَدَبَّروُنَ الْقُرآنَ اَمْ عَلى قُلُوبٍ اَقْفالُها)، عناوین فصول یا گفتارهاى بیستگانه کتاب را «تدبّر» (تدبر نخست تا تدبر بیستم) نام نهاده است.
نویسنده از دریچهاى نو به موضوعات و مسائل مطرح شده در کتاب پرداخته است؛ و قرآن و پژوهش در قرآن را از دیدگاه معارفى بررسى کرده است. در تدبر نخست با عنوان «معارف چیست؟» سخن گفته است؛ و در تدبّر سوم (شرک به قرآن کریم) مشکلى بزرگ را مطرح کرده است و مىنویسد: «مشکل این است که رشتهاى به عنوان قرآنشناسى معارفى، نه تفسیر قرآن اصطلاحى، در دانشگاهها که هیچ، در هیچ یک از حوزهها نیز وجود ندارد؛ و مدرسان و استادانى نیز براى این رشته به هم نمىرسند. چه بسا اکثریت فراوانى از مدعیان فضل و نظر اسلامى، از این رشته و از این موضوع و ابعاد آن، تصوّر درستى نیز نداشته باشند و همین تفسیر گویى و تفسیر نویسى به سبک متعارف را، کمال قرآن شناسى بشمارند و تفسیرهاى متداول و متعارف را، حدّ نصاب قرآن شناسىِ معارفى و معارف شناسىِ قرآن بشناسند.»
۲- کلام جاودانه: نویسنده در کتاب حاضر مباحثی را درباره تعالیم انسان ساز نهج البلاغه مطرح می‌کند. انواع وجود انسانی، صاحبِ شب قدر، مقایسه بین کلام حاملان وحی و کلام طبیعی، به کارگیری عقل، انسان سقوط یافته و انسان هدایت شده، علم و حکمت قرآنی، خصوصیات انسان هدایت یافته و وسایل هدایت بشر از جمله این مباحث است.
۳- مقام عقل: تبیین و بررسى عقل و کارکردهاى آن بر اساس مکتب تفکیک. این کتاب مجموعه نوشتارهای محمدرضا حکیمی درباره عقل و مقام آن است که استاد در صدد تدوین آن بودهاند. نویسنده در مقدمه عقل را دو مرحلهای میداند و عقل و مکتب‌های فلسفی جهان اسلام را تبیین می‌کند. آنگاه در دوازده فصل و یک خاتمه، مباحثی را درباره استفاده از عقل، عقل دفائنی، معارف عقلی در دانش مسلمین، عقل گریزی، اجتهاد و تقلید در فلسفه، علوم وحیانی و حکم عقل، شناخت حجت، عقل و فعال سازی آن، عقل خودبنیاد دینی، مبنای علمی و تفقه و تعقل کامل در دین را پی می‌گیرد. خاتمه کتاب به بحث بسیار مختصر درباره تاویل پرداخته است.
۴- عقلانیت جعفری (مقالات): عقلانیت جعفری عنوان مجموعه مقالاتی در مورد مکتب تفکیک است که ضمن بیان هدف این مکتب، به اهمیت طلب معارف و شناخت بنیادین اعتقاد از طریق قرآن و معصومین (ع) تأکید می‌ورزد. اولین مقاله این اثر، «عقلانیت جعفری» نام دارد که شرحی است بر تفاوت بین عقلانیت وحیانی و عقلانیت فلسفی ارسطویی؛ و تأکید بر این که عقل بدون کمک تعالیم معصوم (ع) نمی‌تواند راه به جایی ببرد. دومین مقاله «تألّه قرآنی در بیان الفرقان» است. این مقاله در ۵۵ گفتار کوتاه تفاوت خداگرایی الهی و قرآنی و خداگرایی فلسفی و زمینی را بیان می‌دارد. «حکمت قرآنی و فلسفه یونانی» عنوان سومین مقاله این مجموعه است که درحقیقت یادنامه‌ای در مورد مرحوم آیت‌الله میرزا جوادآقا تهرانی است و عقاید ایشان در جبهه نظری در تشریح قرآن و معارف‌شناختی است. مقاله چهارم به «مبانی تفسیر در مکتب تفکیک» اختصاص دارد. در این مقاله پس از توجه به پنج امر مهم در اهمیت تفسیر و توجه به دیدگاه قرآن و پیامبر (ص)، به تشریح پنجمین امر میپردازد؛ به این معنی که روشن‌سازی آیات متشابه از طریق معارف معصومین (ع) و این که عالمان تفکیکی در تفسیر فقط به ثقلین تأکید دارند «شأنیت قرآنی»، عنوان پنجمین مقاله است که در آن طی ۷۶ گفتار کوتاه، مطالبی مبسوط در جهت تحلیل بی‌نیازی کامل مکتب قرآنی از مکتب‌ها و نحله‌های فکری و فلسفی بشری بوده و ضرورت توجه به نگاه عالمان تفکیکی در مورد قرآن بیان شده است.
۵- الهیات الهی و الهیات بشری: جلد اول کتاب «الهیات الهی و الهیات بشری»، به بررسی و مقایسه اندیشه‌ها و گفتارهای دینی با دستاوردهای فلسفی و بشری پرداخته و با دلایلی متقن، پایداری تفکرهای الهی به اثبات رسیده است.
بنیادهای کشفی، عقل ستیزی و عقل ستیزان، ضرورت بیداری، مسیحیت و تشعشع قرآن کریم، ارزیابی فلسفه، انحطاط در بنیان تربیت بشر، منابع شناخت دین و برتری دلایل قرآنی بر براهین فلسفی از جمله مباحثی است که در این کتاب به آنها پرداخته شده است.
جلد دوم، کتاب «الهیات الهی و الهیات بشری» به بررسی نظریات دانشمندان اسلامی به خصوص فلاسفه و عرفای بزرگ از علمای قرن‌های اول تا شخصیت‌های شناخته شده‌ی قرن چهاردهم درباره جدایی مکتب وحی از مکتب فلسفه و عرفان میپردازد.
۶- مکتب تفکیک: کتاب مکتب تفکیک از آثار مشهور استاد حکیمی است؛ که در آن به تبیین خاستگاه تاریخ، مسائل و اهداف این مکتب پرداخته است. این کتاب که با نثری فاخر و بیانی استدلالی و مستند نگاشته شده است؛ بهترین و جامع‌ترین کتابِ معیار برای شناخت مکتب معارفی خراسان به شمار می‌رود. در مقدمه کتاب چنین آمده است: نیاز روز افزون دانشجویان و طلاب، برای آگاهی اجمالی و سریع ـ اما دقیق ـ از مبانی، حدود، اهداف و روش تفکیکیان، سبب گردید تا کوتاه شده‌ای از این کتاب فراهم آید و در اختیار علاقه‌مندان گذارده شود.
۷- اجتهاد و تقلید در فلسفه: این کتاب حاوی چهار مقاله ازاستاد در باب مفاهیم فلسفی در کتاب، می‌باشد. عناوین مقالات از این قرار است: “حدگرایی در علم و فلسفه”، “اخباری‌گری و اخبارگرایی”، “اجتهاد و تقلید در فلسفه” و “آزادگی علمی” عنوان. مقاله چهارم کتاب است که درباره بزرگداشت علامه طباطبائی (ره) نگارش یافته است.
۸- معاد جسمانی در حکمت متعالیه: کتابی است پیرامون موضوع معاد و دفاع از نظریه ملاصدرا در مورد این مسئله. مقدمه مفصلی از نویسنده، آغازگر کتاب بوده و مطالب در سه بخش تمهیدات، تحقیقات و تنبیهات، سامان یافته است.
تاریخی – سیاسی:
۱- امام در عینیت جامعه: استاد محمدرضا حکیمى در کتاب امام در عینیت جامعه، دوره ۲۵۰ ساله زندگى و امامت پیشوایان شیعه تا دوران غیبت را به هشت دوره تقسیم می‌کند و براى هر یک از این دوره‌هاى هشتگانه ویژگى‌هایى برمى‌شمارد و در تحلیل هر یک، شباهتها و تفاوتهاى آن را با دیگر دوره‌ها بیان می‌کند.
۲- بعثت، غدیر، عاشورا، مهدی (برای نوجوانان و جوانان) این مجموعه که برای نوجوانان و جوانان به رشته تحریر درآمده، در دوازده گفتار به مباحثی نظیر بعثت، غدیر، عاشورا و مهدی (عج) میپردازد. نویسنده در این اثر، چهار موضوع از میان مباحث مهم اسلامی را انتخاب و درباره آنها مطالبی را عنوان کرده است تا جوانان کشورمان با مطالعه آنها، با فرهنگ و تاریخ دین خود، آشنا و مبانی آن را هرچه بهتر بشناسند. از نظر علامه حکیمی، موضوعات این اثر، از مهمترین موضوعات اسلامی است که بررسی هریک از آنها می‌تواند پایه‌های باورهای دینی قشر جوان مسلمان را به بهترین نحو پی‌ریزی و آنها را از همان ابتدا به درک و برداشتی صحیح و درست از سیر تکوینی و اعتقادی دین مبین اسلام، رهنمون سازد.
۳- قیام جاودانه: ۱. عاشورا و جهان اسلام؛ ۲. عاشورا وانسان نو؛ ۳. عاشورا و عدالت…؛ ۴. عاشورا، انقلاب‌ها و حکومتها؛ ۵. حکومت مسانخ؛ ۶. اسلام و مردم (دین مردمی)؛ ۷. طاغوتزدایی، تنها راه رهایی؛ ۸. عدالت، محو سیمای فقر. در قسمتی از مقدمه این اثر درباره عاشورا چنین تعبیراتی به چشم میخورد: «رسالت جداسازی حق از باطل و عدل از ظلم به منظور پایداری حق و عدل و نابودی باطل و ظلم همواره رسالتی عظیم است و عاشورای عظیم تجلّی تام ادای این رسالت است». هنگامى که بنا بر زمینهها و علتهایى، حق پوشیده گشت و امورى به نام “حق” خود را عرضه داشت و کسانى با بهره جویى از این نام پیش افتادند، همواره نیروى حق کنار مىرود و جولان باطل مىگسترد؛ و اگر حق از پایگاه عظیم و خورشیدى خویش فروافکنده شد و باطل میدان دار گشت، براى زندگى و انسان چه ارزشى بر جاى خواهد ماند؟
۴- مرام جاودانه: مباحث مختلف کتاب در حوزه فرهنگ، معارف، آموزه‌های دینی و اندیشه‌های تشیع و موضوعات دیگر نگاشته شده پاره ای از عناوین آن بدین قرار است: “علی (ع) استوارترین استوانه عدالت”، “عهدنامه مالک اشتر و ژنرال دوگل”، آزادی بیان و ضرورت انتقاد، “سخن ابن سینا درباره نص غدیر”، “سخن ولتر، فیلسوف فرانسوی، درباره امامت علی (ع)”، “معیارهای حکومت قرآنی”، “ضرورت تداوم هدایت”، “جدال عدالت و ظلم”، “نقش سرمایه داران و سودپرستان، در محو انقلاب‌ها”، “مشکل تربیت در تاریخ انسان”، “نظر بزرگان فلسفه درباره ارزش فلسفه”، “حکومت اموی و عباسی و قرآن”، “عاشورای مرو در پی عاشورای کربلا”، “منابع شناخت اسلام” و “راه قرآن، به تعلیم علی (ع)”
۵- آنجا که خورشید می‌وزد (مقالات): مجموعه مقالاتی است که بنا بر نقل تدوینگر کتاب در مقدمه: سرشار از دغدغه‌هایی است که مولف عمری با آن گذرانده است. موضوع مقالات عبارتند از: بررسی حدیث المیزان و توجه علامه طباطبایی در تفسیر قرآن به احادیث؛ اهمیت تفکر قرآنی در جامعه دینی و مسئله عدالت، توحید و عدل؛ توجه پیامبر (ص) و دین اسلام به تفکر و تعقل صحیح از طریق تعالیم الهی با توجه به تعلیم و تربیت و نماد برتر آن یعنی علی (ع)؛ معرفی شخصیت علمی و عملی استاد آیت الله حاج شیخ‌هاشم قزوینی؛ خاطراتی از استاد محمد تقی شریعتی؛ معرفی بخشی از افکار و اهداف مرحوم پروفسور عبدالجواد فلاطوری با ذکر از مقدمه ای کوتاه در طلب علم از طریق قرآن و معصومین (ع)؛ ضرورت توسعه فقه؛ بررسی دیدگاههای امام خمینی (ره) در مورد اسفار ملاصدرا؛ استعمار شناسی؛ مظلومیت‌های مسری؛ شیعه و اسرائیل.
۶- ۱۵۰ سال تلاش خونین (مقالات): این کتاب مجموعه مقالاتی است که به بیان ماهیت انقلابی و عدالتی اسلام اشاره دارد، پنج مقاله اول به بیان انقلابی بودن اسلام و سه مقاله به مبحث عدالت و مطالبی از کتاب الحیاه اشاره دارد و پنج مقاله به مسائل عقلانی و مبانی تفکیک میپردازد و مطالبی در مقابله با کور فکری و تقلید فلسفی نیز نوشته شده است. همچنین، مقاله آخر نیز به ضرورت شناخت میپردازد و این که یک مسلمان باید تمامی جریانات جامعه فرهنگی و اقتصادی، اجتماعی و … را در شعبه جهانی ببینید و برای جلوگیری از زیان به جهان اسلام و مردم مسلمان کوشش کند.
۷- منهای فقر: کتاب «منهای فقر» برگرفته‌هایی از مجموعه آثار علامه محمدرضا حکیمی است که در ۱۲ فصل و با عناوین اسلام و جامعه منهای فقر، اسلام و جامعه منهای تکثر و اسراف، اسلام و هشدار در آخرالزمان، اسلام و حدود مال مشروع، اسلام و تعالیم دین از زبان بزرگان در باب اموال، جنگ فقر و غنا، زکات باطنی، امکانات محرومین، ارتفاعات نهج‌البلاغه، کاربزرگ و انفاق و ادای حق مال و ثروت از سوی انتشارات علمی و فرهنگی الحیاه منتشر شده است.
این کتاب، مجموعه‌ای از کتب تالیف شده از علامه حکیمی در خصوص موضوعات اقتصادی در اسلام و نحوه مواجهه پیشوایان دینی با موضوع فقر است، بر این اساس عنوان هرفصل از این کتاب، نام یکی از کتب تالیف شده توسط علامه حکیمی است که در هرفصل خلاصه‌ای از آن بسته به موضوع مورد بحث مطرح شده است.
یکی از جذاب‌ترین فصول این کتاب مبحث زکات باطنی است که در آن از زکات باطنی با این تعبیر یاد می‌شود: «زکاتی فراگیر که برای رفع فقر و محرومیت به اموال توانگران تعلق می‌گیرد و از نظر مقدار، زمان و شرایط با زکات مصطلح متفاوت است». انتخاب چنین نامی ریشه در ماهیت، شرایط و نوع پرداخت این حق مالی دارد؛ چه بر خلاف زکات مصطلح حد نصاب ظاهر و مشخصی ندارد و به میزان شمار محرومان جامعه و توان مالی پرداخت‌کننده وابسته است.
۸- حکومت اسلامی: هرچند استاد حکیمی در این کتاب نیز به بر شمردن ویژگی‌های حکومت اسلامی از منظر احادیث امامان شیعه پرداخته، اما روشن است که این کتاب با دیدی انتقادی و با نظر به رخدادهای پس از انقلاب نگاشته شده است. این اثر گرانقدر، برگرفته از جلد نهم دایره المعارف حدیثیِ الحیاه است که تا کنون، ۱۲ جلد آن منشر شده است. نویسنده در این کتاب، بیش از یکصد شاخصه را برای حکومت اسلامی معرّفی می‌کند و این شاخصه‌ها را در ذیل صدها آیه و روایت، تبیین می‌نماید.
قرآن – روایت:
۱- مجموعه الحیاه: «الحیاه» مجموعه ایست دایره المعارف‌گونه، منعکس کننده یک نظام فکری- عملی به دست آمده از متن اسلام، شامل پاسخ به بسیاری از مسائل زندگی متحول انسانی، بر پایه پی ریزی حاکمیتی درست. بنا بر این این کتاب تنها مجموعه‌ای از آیات و احادیث نیست، بلکه تنظیم جهان شناسی و ایدئولوژی اسلامی است با التزام دقیق به اینکه این جهان شناسی و ایدئولوژی به دست آمده از قرآن و حدیث و از فهم مجموعی و موضوعی آنها باشد. از این رو «الحیاه» عرضه کننده یک نظام مکتبی و یک جریان پیوسته است نه فصل‌هایی پراکنده و موادی گزیده و فاقد ارتباط اندام وار، بلکه بابها و فصل‌های آن یکسر، یک پیکره واحد شناختی و فکری و عملی را ارائه می‌کند و یک جهان نگری فراگیر را در پیش دیده‌ها می‌نهد.
مولف سعی کرده برای اینکه کتاب از اعتبار خاصی برخوردار باشد موارد ذیل را رعایت کرده است: ۱- آیات قرآن کریم: در آغاز فصل‌ها و عناوین مسائل، در بیشتر موارد، آیات قرآن کریم ذکر شده و به «ثقل اکبر» استناد گشته است. ۲- انطباق مضمونی احادیث با آیات، که نشان دهنده شرح و تفسیر و بیان بودن روایات و احادیث نسبت به تعالیم قرآنی است. ۳- تعاضد مضمونی احادیث.
الف: انطباق مضامین دیگر احادیث با احادیث نبوی که خود نشانگر اینست که احادیث ائمه طاهرین- علیهم‌السّلام- در همان راه و همان تعلیم و همان خط شناخت و اقدام فرمایشات نبوی است.
ب: تعاضد مضمونی احادیث امامان، خود این احادیث نیز با یکدیگر هماهنگی استوار و حرکتی همگون دارند و هر یک مضمون دیگری را تایید می‌کند. خود این تعاضد مضمونی موجب اعتماد به مضمون حدیث می‌گردد.
۴- ذکر مآخذ: علاوه بر آدرس آیات قرآن کریم، ماخذ هر حدیث نیز به همراه آن نام برده شده است. و این مآخذ در نوع خود معتبر است به ویژه آنکه بیشتر آنها، مستقیم و غیر مستقیم، از مصنفات قدما و کتب اربعه و… که هر کدام به گونه معتبر تلقی می‌شوند، فراهم آمده‌اند.
۲- جامعه سازی قرآنی: این کتاب مجموعه شش مقاله از نویسنده است که در مورد بُعد اجتماعی اسلام و جامعه سازی قرآنی نگاشته شده است. محور مقاله نخست، نماز و عدالت به عنوان دو نشانه ی جامعه قرآنی می‌باشد. چون در مورد نماز سخن زیاد گفته شده اما به مساله عدالت به این مقدار پرداخته نشده است ایشان در این کتاب بیشتر به مساله عدالت می‌پردازند. در مقاله دوم ایشان بحثی را با عنوان احکام دین و اهداف دین مطرح می‌نمایند که روی سخن بیشتر متوجه روحانیون و مجتهدین است. ایشان معتقد است که غایت اصلی دین در بعد اجتماعی، اقامه عدل است که این مساله مورد غفلت واقع شده است. در مقاله سوم مساله عدالت را در ۵۲ محور مورد بررسی قرار می‌دهند. در مقاله چهارم با ذکر احادیثی از ائمه اطهار – علیهم السلام – در مورد عدالت، لزوم حرکت در جهت تحقق عدالت را گوشزد می‌کند. موضوع مقاله پنجم، دعا است. این بخش از کتاب از نظر موضوعی کمی گسسته از مباحث پیشین است. در این مقاله پس از بحثهایی در مورد آداب، اوقات، ابعاد، احوال و اعماق دعا، نکاتی را در مورد دعا بیان می‌نمایند. در نهایت در مقاله ششم، به ارائه طرحی جهت تشکیل اتحاد جماهیر اسلامی می‌پردازند. متن انقلابی و انگیزه بخش و حرکت آفرین، توجه زیاد به بعد اجتماعی اسلام و استفاده از ادبیات و اصطلاحات قرآنی و روایی از ویژگی‌های این کتاب است.
تاریخ علم و شخصیت‌ها:
۱- دانش مسلمین: این کتاب برای فهم عمق دانش مسلمین و آشنایی با دستاوردهای آنان مفید و بایسته است. در این کتاب طی دوازده فصل درباره زمینه‌های متنوع فرهنگ مسلمین و گستره اطلاعات گوناگون آن مطالبی بیان شده است. علامه محمّدرضا حکیمی در مقدمه ی این کتاب شگفت انگیز می‌نویسد:
در این کتاب که در فرصتی بس آشفته و اندک، به گردآوری آن پرداختم سخن بر سر فرهنگ ودانش مسلمین است. من با نگارش این فصل‌ها نخواسته‌‌ام غروری بی جا بیافرینم، بلکه خواسته‌‌ام حماسه‌‌ای راستین را زمزمه کنم
آنچه ما مسلمانان، درمایه‌‌ی علم و دانش و اندیشه و آزمون و فرهنگ و اخلاق، به جامعه‌‌ی بشر داده ایم، هسته‌‌ی اصلی همه‌‌ی چیزهایی است که امروزبشریت واجد آنها گشته است، از علوم تجربی گرفته تا اخلاق، از فقه و حقوق گرفته تا فلسفه، از ادبیات تا مکانیک، از شناخت بیماری‌ها و کشف داروهای تازه تا نظام‌های سیاسی، ازآداب معاشرت فردی و صنفی تا سنّت دانشگاهی، از تربیت و نگاهداری پرندگان و دامداری تا استخراج آب‌های زیرزمینی و اصول آبیاری، از آداب کشورداری تا کشاورزی…
پس چگونه شده است که با این همه، با ما مسلمانان، این گونه به دشمنی برخاسته‌‌اند، نمی‌دانم. شاید مسیحیت شان، یا وجدان انسانی شان، چنین چیزی را بر آنان فرض کرده است. غرب و مسیحیت مدیون اسلام است بی حرف و اسلام، مظلوم غرب و مسیحیت است بی حرف.
۲- ادبیات و تعهد در اسلام: کتاب حاضر مجموعه ای ادبی ـ اجتماعی و سیری است در جوانبی چند از فرهنگ ادبی اسلام که با نمونه‌هایی از شعر کهن گردآوری شده است. مباحث کتاب عبارت اند از: “بیست و پنج بحث درباره ی ادبیات و شعر اسلامی”، “ادب و علوم ادبی”، “فنون ادبی، فنون ترجمه”، “علم بلاغت”، “توابع علم بلاغت”، “قصاید بدیعیه”، “بدیعیه سرایان”، “شرع متعهد”، “شعر علمی” و “آرمان والا در شعر شیعه”.
۳- بیدارگران اقالیم قبله: استاد حکیمی در این کتاب به بررسی حیات سیاسی و دینی بزرگانی همچون میرزا محمد تقی شیرازی، سید جمال الین اسد آبادی و شیخ محمد خیابانی میپردازد. نویسنده در مقدمه این کتاب می‌نویسد: «در کتاب حاضر، درباره هر یک از عالمانى که سخن گفتهام، از شرح حالنویسى مرسوم چشم پوشیدهام، زیرا چنین کارى مورد علاقه من نیست. آنچه را این ناچیز لازم مىداند و مهم، نشان دادن تبلور تکلیف است در نفوس آگاه و متعهد تا بتوان از آنان سرمشقهایى والا در پیشدید نسلهاى جویا قرار داد؛ و از این راه، بذر تربیت درست را در جانهاى مستعد پاشید. از این رو، پس از اشارهاى به زندگى عالمان، به مسائل دیگرى پرداختهام. در آن مسائل نیز نتوانستهام از اجمالگویى بگذرم.»
۴- شیخ آقا بزرگ: این کتاب از پنج مقاله تشکیل شده است. مقاله اول شرح حالی است ساده و مختصر از شیخ آقا بزرگ تهرانی و آثار وی. مقاله دوم با نام نقطه‌های اوج در اهمیت گرامیداشت علما نگاشته شده و مقالات یادنامه در آن به اختصار معرفی شده اند. مقاله سوم در مورد زندگی سیاسی و اجتماعی امام علی بن موسی الرضا (ع) می‌باشد. مقاله چهارم با نام ۴۰۰ کتاب در شناخت شیعه به موضوع شناخت اسلام شیعی و معرفی ۴۰۰ کتاب در این زمینه میپردازد. مقاله پنجم هم به موضوع علم در اسلام پرداخته و سپس وضع نابسامان انتشارات مذهبی را مورد بررسی قرار می‌دهد.
۵- میرحامد حسین: علاّمه بزرگ شیعی، شیخ عبدالحسین امینی صاحب کتاب الغدیر، درباره عبقات می‌گوید: بوی دلپذیرش در تمامی جهان پیچیده و آوازه اش از خاور تا باختر را فرا گرفته است، هر کس آن را دیده، دانسته که کتاب اعجاز آمیز روشنگری است که هیچ باطلی در آن راه ندارد و من در نوشتن الغدیر از دانشهای با ارزش نهفته در آن بهره فراوان بردم. سرانجام، فرزانه بزرگ شیعه و مدافع مجاهد اهل بیت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله- در هیجدهم صفر سال ۱۳۰۶، در لکهنو چشم از جهان فرو بست و در حسینیه خود دفن شد. این کتاب به قلم شیوای استاد محمدرضا حکیمی به زندگی و نقش میرحامد حسین میپردازد.
۶- سپیده باوران: مجموعه مقالات استاد محمدرضا حکیمی درباره شهید مطهرى – پرفسور فلاطورى – استاد شریعتى – علاّمه جعفرى و محمدرضا رحمانى (مهرداد اوستا).
۷- عقل سرخ: این نوشتار مشتمل بر ۲۰ مقاله است که ذیل عناوین و مباحث متنوع اعتقادی و کلامی و رجال شناسی سامان یافته است. نگارنده نخست به تحلیل و بررسی دیدگاههای اجتماعی و اقتصادی، اخلاقی و عرفانی شهید محمد باقر صدر پرداخته و ضمن آن اشاراتی به آراء و افکار دیگر عالمان و متفکران دینی معاصر می‌نماید. آنگاه درباره نظرگاههای فقهی و کلامی و اعتقادی آقا بزرگ حکیم و آیت‌الله بروجردی سخن گفته، سپس نکاتی ظریف و لطیف از زندگانی علامه حائری و ادیب نیشابوری نقل کرده و آثار و تالیفات آنها را معرفی نموده است. اجتهاد در شناختهای نهادینه، فلسفه ضرورت نقد، مدرسی زاده و کوشا، شرار اندیشه، مقدمهای بر ترجمه البلدان، آسیب شناسی زمان در نهج البلاغه و برخی عناوین دیگر سایر مباحث این اثر را تشکیل می‌دهد. بخش پایانی کتاب به تعلیقاتی که بر کتابهای تاریخ فلسفه در جهان اسلام و سیری در اندیشه سیاسی عرب نگاشته اختصاص یافته است.
۸- حماسه غدیر: کتاب حاضر حاوی شرح، نقد و تفسیری است بر کتاب «الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب» نوشته «عبدالحسین امینی» که طی آن حادثه غدیر و تعریف آن از دیدگاه شیعه و سنی به تفصیل بیان شده است.
