ظرفیت «حلقات» شهید صدر در جایگزینی با متون آموزشی اصول فقه

در این گزارش، نظر مراجع و بزرگان حوزه در رابطه با کتاب «حلقات» را از نظر می‌گذرانیم تا خبر از تمایل عمومی بسیاری از نخبگان حوزه نسبت به ورود این کتاب به جایگاه رسمی تدریس در حوزه علمیه دهیم.

شبکه اجتهاد: تقدیر الهی این بود که همت و تلاش آیت‌ا‌لله شهید سید محمدباقر صدر (رضوان الله علیه) که به گفته بزرگان و به شهادت آثارش از نوابغ عصر ماست، بیش از همه علوم معطوف به علم اصول شود و از اقبال بلند حوزه‌های علمیه ما، این مغز متفکر، خود به تدوین کتابی درسی در زمینه اصول فقه برای حوزه پرداخت، کتاب «دروس فی علم الاصول»؛ یعنی «حلقات».

از آنجا که بنای این مقال بر اختصار است، همه صاحب‌نظران را دعوت می‌کنم که مقدمه کتاب حلقات- که به قلم خود شهید صدر است- را مطالعه کنند، آنگاه از آن استفاده یا در مورد آن قضاوت کنند؛ در این فرصت مایلم ضمن بیان دو لغزش‌گاه ناشی از همین نا آگاهی از مقدمه کتاب، برخی از خصوصیات کتاب را ذکر کنم:

نکته اول: این کتاب شامل سه بخش است: الحلقه الاولی، الحقه الثانیه و الحلقهالثالثه. هر حلقه یک دوره کامل مباحث علم اصول است به این نحو که در حلقه اول قواعد علم اصول به صورت ساده و روشن، بدون اقوال متعدد و استدلال‌های پیچیده در ساختاری بدیع آورده شده است؛ در حلقه ثانیه در همان چارچوب و ساختار، مباحث حلقه قبل مقداری استدلالی‌تر، همراه با اقوال بیشتر و به علاوه مسائل فنی‌تری که در حلقه قبل نبوده، بررسی می‌شود؛ اما در حلقه ثالثه مباحث کاملاً تخصصی و همراه با اقوال و خط‌های اصلی در مسئله و استدلال‌های بیشتری بیان می‌شود. با این آموزش مرحله‌ای ذهن طلبه کم‌کم ورزیده شده و آماده درس خارج می‌شود؛ اما برخی از اساتید گمان کرده‌اند هر حلقه شامل بخشی از علم اصول است (مثلاً حلقه اولی مباحث الفاظ است و حلقه دوم مباحث عقلی و حلقه سوم مباحث حجج و اصول عملیه) آن‌گاه چون مقداری از صفحات اول حلقه اولی را خوانده‌اند تصور می‌کنند، سطح حلقات خیلی پایین است؛ در حالیکه اگر مقدمه کتاب را می‌خوانند از ویژگی آموزش تدریجی و مرحله‌ای حلقات مطلع می‌شدند.

نکته دوم: متأسفانه دیده‌شده برخی از اساتید در درس خارج اصول، اقوال شهید صدر در حلقات را مطرح و آن را نقد می‌کنند؛ در حالیکه شهید صدر با تأکید فراوان در مقدمه بیان داشته که نظرات نهایی او را باید در تقریرات درس خارج او (مخصوصاً کتاب بحوث فی علم الاصول) ملاحظه کرد نه در حلقات؛ اساساً یکی از امتیازات حلقات این است که مؤلف اصراری برای بیان نظر خود در همه مسائل و اثبات آن ندارد تا حجم مطالب را بی‌دلیل بالا نبرد و توازن کتاب را از بین نبرد و وقت طلبه را ضایع نسازد ^(۱)؛ بلکه در عوض شهید صدر سعی کرده با نبوغ خاصی در هر مسئله خط‌ها و مبناهای اصلی را ارائه دهد و نسبت آن‌ها را تبیین کند تا وقتی طلبه وارد درس خارج می‌شود به‌راحتی با اقوالی که محور اصلی درس‌های خارج اصول امروز را تشکیل می‌دهند یعنی اقوال آخوند خراسانی، میرزای نائینی، محقق عراقی و محقق اصفهانی، محقق خویی و خود شهید صدر ارتباط برقرار کند^(۲)؛ از همین‌جا امتیاز دیگر و اصلی حلقات بر سایر کتب معلوم می‌شود و آن پر کردن خلأ محتوایی و تاریخی بین مطالب اصولی مقطع سطح و مقطع خارج است.

در این گزارش، نظر مراجع و بزرگان حوزه در رابطه با کتاب حلقات را از نظر می‌گذرانیم تا خبر از تمایل عمومی بسیاری از بزرگان و نخبگان حوزه نسبت به ورود این کتاب به جایگاه رسمی تدریس در حوزه علمیه دهیم^(۳). (لااقل در عرض کتب اصولی دیگر به شکل بدیل اختیاری)

اکنون اقوال بزرگان را با حسن مطلع کلام امام راحل درباره عموم آثار شهید صدر پی می‌گیریم:

۱- رهبر کبیر انقلاب اسلامی امام خمینی قدس سره: «آن‌هم مثل سید محمدباقر صدر که مغز متفکر اسلامى بود و امید این بود که اسلام از او بهره‏‌برداری‌هاى زیادترى بکند و من امیدوارم که کتاب‌هاى این مرد بزرگ مورد مطالعه مسلمین قرار بگیرد.» (بیانات در جمع روحانیون مبارز عراق و مسلمانان رانده شده ۲۰ فروردین ۱۳۶۰، صحیفه امام، ج‏۱۴، ص ۲۸۰)

۲- مقام معظم رهبری آیت‌ا‌لله خامنه‌ای دام‌ظله: «چه لزومی دارد ما این همه در مباحثِ غیر لازمِ اصولِ، معطّل شویم؟ در این زمینه، مرحوم شهید صدر (رضوان الله علیه) کار خوبی کرده‌اند. آن کاری که ایشان در باب اصول کردند و آن پیشنهادی که در زمینه‌ی درس و تعلیم اصول دادند، پیشنهاد خوبی است» (بیانات در دیدار جمعی از نخبگان حوزوی ۱۳/۹/۷۴)

«در میان چهره‌‏های برجسته‏‌ی حوزه‌‏های علمیه در دهه‏‌های اخیر مرحوم آیت‌الله شهید سید محمدباقر صدر (قدّس الله روحه) یکی از ممتازترین و شگفت‏‌انگیزترین آن‏هاست … او بی‏شک یک نابغه و یک ستاره‌‏ی درخشان بود. …در اصول، در فقه، در فلسفه و در هرآنچه به این دانش‌ها ارتباط می‏‌یابد در زمره‏‌ی بنیان‌گذاران و صاحبان مکتب محسوب می‏‌شد. … شهید آیت‌الله صدر برای طلاب و فضلای جوان بی‏‌شک یک اسوه و نمونه است. درس انسان‌پروری او با شهادت جان‏گدازش خاتمه نیافته است. آثار علمی و شیوه تحقیق او اکنون پیش روی فضلای جوان حوزه‏‌های علمیه قرار دارد. … حوزه‏‌های علمیه امروز نیز محتاج شهید صدر و هر عنصر باهمت و پرتوانی هستند، که راه علمی و اسلام‏‌شناسی و جهان‏ن‌گری او را دنبال کند.» (پیام معظم له به کنگره بزرگداشت شهید صدر، ۲۹/۱۰/۷۹)

۳- نقل نظر آیت‌ا‌لله سیستانی توسط آیت‌ا‌لله رشاد: «از آیت‌الله سیستانی نقل شده است که گفته‌‌اند به نظر من ساختار علم اصول باید آن‌طور باشد که در حلقات مطرح شده است؛ اما در حال حاضر چون حوزه با این کتاب مأنوس نیست، به‌ناچار باید به روش کفایه درس خارج گفت.» (همایش «علامه شهید صدر؛ ساخت نظام‌های اسلامی و مسأله حجیت»، سخنران آیت‌ا‌لله رشاد)

۴- آیت‌ا‌لله صادق آملی لاریجانی: «در سال‌های اخیر بزرگانی به فکر تنظیم و تبویب جدید و پالایش علم اصول افتاده‌اند… از بهترین کارهایی که در این مسیر صورت گرفته است، اثر پرارزش محقق بزرگ شهید سید محمدباقر صدر است. حلقات مختلف «دروس فی علم الاصول» اثری گران‌سنگ با تبویبی تازه است. گرچه مجموع این حلقات برای مبتدیان و محصلان دروس سطح حوزه نگاشته شده است، ولی تبویب جدید آن و نحوه نگارش و ورود و خروج در مباحث، همه سزاوار هرگونه ستایشی است».(طرح‌ها و اندیشه‌های نو، فصلنامه پژوهش و حوزه، شماره ۵)

۵- آیت‌ا‌لله ‌سید محمود هاشمی شاهرودی: «در مورد نوآوری، باید گفت که هیچ‌یک از تألیفات و مباحث شهید از عنصر نوآوری خالی نیست. به‌ویژه مباحث فقهی و اصولی. وی ترتیب مباحث این دو علم را بازنگری و بازسازی کرد و روش‌های جدیدی در علم اصول تقدیم حوزه علمیه کرد، … در خصوص ترتیب ابواب علم اصول باید گفت که ایشان با هدف قادر ساختن طلاب، جهت فراگیری خوب و مرحله‌ای این ماده درسی، اصلاحات فراوانی انجام داد. فراگیری علم اصول بدین شکل که شهید ارائه داده، ثمراتش در درس خارج ظاهر می‌شود.» (ویژگی‌های مکتب فکری و علمی شهید صدر، فصلنامه فقه اهل‌بیت فارسی، شماره ۲۴)

۶- آیت‌الله سیدکاظم حسینی حائری، از مراجع عراق: «علم اصول، به دست توانای استاد شهید به چهارمین دوره‌ خود گام گذارد… و دوره‌ای ممتاز از سه دوره دیگر پدید آورد. اگر ما ویژ‌گی‌های این مرحله از علم اصول را با سه دوره پیشین آن بسنجیم باید آن را «دوره رشد نهایی اصول» نام بگذاریم… علم اصول را در قالب سه دوره درسی تحت عنوان «دروسٌ فی علم الاصول» عرضه کرد و معتقد بود که دانشجویان علوم دینی باید این مراحل را پشت سر بگذارند. سخن استاد این بود که آنچه هم‌اکنون در حوزه‌های علمیه متداول است و طلبه باید چند کتاب اصولی را به ترتیب نزد استاد فراگیرد تا بتواند به دوره خارج نائل شود؛ اگرچه واقعاً صحیح است، اما کتاب‌های انتخاب شده صرفاً بیانگر مراحل مختلفی از دوره‌های پیشین علم اصول هستند؛ و شاگردان را با آنچه ضرورت دارد، آشنا نمی‌کند.»(مقدمه کتاب «مباحث الاُصول»، ج۱ صص۵۸ و ۶۱)

۷- استاد مرحوم علی صفایی حائری(ع.ص)، از متفکران بزرگ حوزه: «اﻳﻦ ﺗﺒﻮﻳﺐ و ﺗﻨﻈﻴﻤﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻌﺎﻟﻢ اﻟﺠﺪﻳﺪه ﻣﺮﺣﻮم ﺻﺪر ﻣﻰآورد. اﻟﺒﺘﻪ در ﺣﻠﻘﺎت ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺒﻮﻳﺐ ﺑﺎ دﻗـﺖ‌هاى ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﭘﺨﺘﮕﻰ و اﺣﺎﻃﻪ‌ی ﺑﻴﺸﺘﺮى ﺗﻜﻤﻴﻞ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ. به‌راحتی ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻜﺮ، ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭘﺨﺘﻪ و ﻳﻜﺪﺳﺖ ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪه و ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺧﻮﻳﺶ را ﻳﺎﻓﺘﻪ‌اند؛ و ﻃﺒﻴﻌﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﭙﺎرﭼﮕﻰ و ارﺗﺒﺎط ﻛﻠﻰ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺮاى ذهن‌های ﻣﺤﺪود و ﻣﺤﺼﻮر ﺟﻠﻮه ﻧﻜﻨﺪ و ﻳﺎ ﺳﻨﮕﻴﻦ و ﺛﻘﻴﻞ ﺑﻴﺎﻳﺪ. اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺜﺮ ﻋﺼﺮى و ﻗﻮى ﻣﺮﺣﻮم ﺻﺪر و ﺧﺎﻣﻰ و ﺳﻨﮕﻴﻨﻰ ترجمه‌ها در ﻣﻬﺠﻮر و ﻏﺮﻳﺐ ﻣﺎﻧـﺪن اﻓﻜـﺎر و ذوق ﺻـﺪر بی‌اثر نبوده است.» (کتاب درآمدی بر علم اصول، نشر لیله القدر، ص ۶۷)

۸- آیت‌ا‌لله سید محمدباقر حکیم، فقیه مجاهد و شهید محراب: «بخش سوم (از آثار شهید صدر) نیز مربوط به ساده‌نویسی و پیروی از روش‌های جدید در نگارش است. کتاب‌ها و نوشته‌های معمول در حوزه‌ها معمولاً پیچیده و ناهماهنگ با شرایط روز بود و با روش‌های قدیمی آن روزها نوشته شده بود؛ در این کتاب‌ها همچنین مسائلی مطرح بود که امروزه دیگر منسوخ گردیده است. ایشان در همین زمینه دست به تألیفاتی زد که ضمن آسان نویسی کتاب‌های قدیمی، آن‌ها را در طرحی نو و روشی جدید برای طلاب حوزه به نگارش درآورد و در این کتاب‌ها تازه‌ترین نظریات فقه و اصول را که در حوزه‌ها پیدا شده بود، نیز منعکس کرد. از این کتاب‌ها «دروس فی علم الاصول» و «الفتاوی الواضحه» را می‌توان نام برد.»(یادواره شهید آیت‌ا‌لله سید محمدباقر صدر، تهیه‌کنندگان: الهه کولائی-فاطمه حسینی- ب شریعتمدار، کانون انتشارات ناصر، اردیبهشت ۶۰، ص ۴۰)

۹- آیت‌ا‌لله علیرضا اعرافی، مدیر حوزه علمیه قم، علاوه بر اینکه کتاب‌های فلسفتنا و اقتصادنا شهید صدر را نزد آیت‌ا‌لله کاظم حائری فرا گرفته، به تدریس کتاب حلقات هم پرداخته‌اند. (معرفی-استادarafi.ir/)

۱۰- آیت‌ا‌لله علی‌اکبر رشاد، رئیس شورای عالی حوزه‌های استان تهران: «من فکر می‌کنم در طول تاریخ پرافتخار دانش اصول، کمتر کسی هست که بشود با شهید صدر در ابتکار و نوآوری در علم اصول مقایسه شود؛ ما محققان برجسته و اصولیان بزرگ کم نداشتیم که اصول را دگرگون کردند و کسی نمی‌تواند ارزش کارهای آخوند خراسانی، محقق ثانی، کارهای شیخ بهایی در کتاب زبده و شأن شیخ اعظم را نبیند؛ اما من تصور می‌کنم مرحوم شهید صدر از جهات مختلف علم اصول را دگرگون ساخته و ساختار و هندسه جدیدی را در کتاب حلقات پیشنهاد داده است … این شهید به لحاظ ساختاری، تغییری اساسی هم در تفهیم و هم در صورت‌بندی هر مبحث ارائه و ابتکارات فوق‌العاده‌ای دارند. ایشان در تولید ادبیات اصولی و اصطلاح‌سازی ابداعات مناسبی داشته و گزاره‌های نویی را ارائه و آراء جدیدی را عرضه کرده‌اند.» (همایش «علامه شهید صدر؛ ساخت نظام‌های اسلامی و مسأله حجیت ۲۷ فروردین ۹۵ چاپ شده در مجله علوم انسانی اسلامی صدرا، شماره هفده، ص ۱۶۸)

۱۱- آیت‌الله شیخ محسن اراکی دبیرکل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی: در کل شایسته است که بگوییم مرحوم صدر اصول فقه ما را وارد مرحله جدیدی کرد. این مرحله جدید مرحله‌ای است که از دو ویژگی برخوردار است که هم از لحاظ ساختاری، منطقی و به‌هم‌پیوسته است و هم ازلحاظ محتوایی کارگشا و متناسب با نیازهای استنباط معاصر… برای پیوستگی بین مرحله سطح و مرحله خارج تأسیس حلقات بسیار لازم بود، لذا در تدوین حلقات این نیاز مورد توجه ایشان بود(گفتگوی سایت اینترنتی شبکه اجتهاد با ایشان در مطلبی با عنوان «تفکر سازمان یافته شهید صدر» http://ijtihadnet.ir)

۱۲- آیت‌ا‌لله محمدعلی تسخیری، دبیرکل سابق مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی و مؤسس مجمع جهانی اهل‌بیت علیهم‌السلام: «با بررسی تحولات علم اصول می‌توان گفت که این علم به دست مرحوم شهید صدر به مرحله جدیدی منتقل شده است. ایشان حداقل در دو زمینه مجدد علم اصول بودند. یکی در خود علم اصول، دسته بندی و دادن ابعاد جدید به آن و دیگری در نحوه آموزش این علم. در مورد نحوه آموزش باید به این نکته اشاره کرد که به طور معمول کتبی که در حوزه‌ها تدریس می‌شود، کتاب‌هایی هستند که مؤلفینشان مباحث مورد نظر خود را بدون توجه چندانی به مقوله آموزش نگاشته‌اند. به عنوان مثال می‌توان به مرحوم صاحب معالم، مرحوم شیخ انصاری در رسائل و مرحوم آخوند در کفایه اشاره نمود؛ این‌ها بحث‌های خودشان را نوشته‌اند و ما این مباحث را به عنوان درس فرا می‌گیریم. در این کتاب‌ها، سطح طلاب به هیچ وجه در نظر گرفته نشده است. گاهی بحث‌هایی در اصول مظفر به چشم می‌خورد که از مرحوم کمپانی نقل شده است و عمقش هم خیلی بیش‌تر از کفایه است، ولی معمولاً طلاب علوم دینی ابتدا اصول مظفر را می‌خوانند و بعداً به کفایه می‌رسند. البته اشکال از مؤلفین این کتاب‌ها نیست؛ بلکه اشکال متوجه برنامه ریزان درسی حوزه‌های علمیه است. مرحوم آقای صدر به این عدم تدرج آگاهی داشته و بر این اساس، حلقات علم اصول را متدرجا به رشته تحریر درآوردند تا یک طلبه به طور تدریجی و طبیعی بتواند به مراحل عالی برسد… یعنی علاوه بر احاطه کاملی که به این علم داشتند روش تدریس مورد نظر خود را هم ارائه نمودند. این یک ابتکار بود؛ ولی ابتکار دوم که بالاتر است، نوآوری‌ها و ابتکاراتی است که مرحوم آقای صدر در تئوری‌های علم اصول ایجاد کردند. ایشان در علم اصول نظرات ژرف و عمیقی داشتند.»

۱۳- حجت‌الاسلام والمسلمین سید منذر حکیم، مدیرکل پژوهش مجمع جهانی اهل‌بیت(ع): «شهید صدر قصد داشت به وسیله این کتب(کتاب سه‌جلدی حلقات)، طلاب از کتب موروثی که برای آموزش علم اصول تألیف نشده بودند، بی‌نیاز شوند. بعلاوه این کتب تفاوت‌های بسیاری در روش دارند و ادبیات سخت و گره‌های زیاد و از نکات ضعیف دیگری رنج می‌برند. … استادان اصول نیز تعیلقه نویسی بر حلقات و شرح آن را آغاز کرده‌اند که این کتاب نیز شایستگی آن را دارد. این کتاب موفق‌ترین تلاش در دوره ما برای تجدیدنظر در قلمرو کتاب درسی در حیطه علم اصول است.»(مقاله «تطور الدرس الاصولی فی مدرسه النجف الأشرف» ماهنامه «الفکر الاسلامی»، شماره شانزدهم (دی‌ماه ۱۳۷۵) صفحات ۱۰۱ تا ۱۴۰؛ این مقاله با عنوان «تکامل اصول فقه در حوزه نجف» در سایت «دین آنلاین» ترجمه شده است.)

۱۴- آیت‌ا‌لله محمد صنقور، از علمای بحرین و صاحب کتاب المعجم الاصولی: «از الطاف خدای متعال بود که مرا به شرح حلقه دوم از حلقات شهید صدر موفق گرداند، کتابی که از مهمترین کتب درسی حوزه است که به وسیله آن طلبه برای ورود به سطح عالی مهیا می‌شود.» (شرح الأصول من الحلقه الثانیه؛ ج‏۱؛ ص۵)

۱۵- آیت‌ا‌لله مهدی ‌هادوی تهرانی، استاد دروس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم: «شهید صدر یک نابغه استثنایی در تاریخ علمای اسلامی است، چرا که بسیاری از آنچه عرضه کرده محصول تفکر و نوآوری و ذهن خلاق خودش است. …یکی از اقدامات مهم و مؤثر آقای صدر این بوده که سعی کرده است به علم اصولی که امروزه در اختیار ماست، سامان و نظم تازه‌ای دهد… البته قبل از ایشان، بزرگان علم اصول مانند مرحوم غروی اصفهانی و شاگرد ایشان مرحوم آقای مظفر تلاش کرده بودند این کار را انجام دهند، اما تلاششان به فرجام نرسید. مرحوم مظفر (رضوان الله علیه) که یکی از بهترین کتاب‌های آموزشی علم اصول یعنی «اصول الفقه» را نوشته، خودش یک شخصیت مبدع و صاحب مبنا نبود؛ بلکه به مبانی مرحوم اصفهانی و مبانی مرحوم نائینی پایبند بود و توان اینکه این مبانی را با هم هماهنگ کند، نداشت. نوآوری ایشان در «اصول الفقه» هم که به هر حال تدوین تازه‌ای بر اساس دیدگاه مرحوم اصفهانی بود، نسبت به کاری که شهید صدر کرده، هنوز بسیار نپخته است. شهید صدر (رضوان الله علیه) هم خودش صاحب مبنا و صاحب فکر بود و هم برای بازسازی این بنا تلاش کرد. به‌ویژه تلاش‌های ایشان در تدریس درس خارج بود که در «دروس فی علم الاصول» انجام داد و معروف شد به حلقات؛ مجموع آن سه حلقه که چهار جلد می‌شود، در کمتر از شش ماه نوشته شده است. شهید صدر سعی کرد به چینش اصول، سامان بدهد. … اقدام آقای صدر نسبت به علمای قبلی کار فوق‌العاده شاخصی بود و فاصله زیادی دارد. چیزی که آقای صدر در علم اصول به آن توجه کرد و تا جایی که من اطلاع دارم قبل از ایشان هیچ‌کس به آن توجه نکرده «روش‌شناسی» و متدولوژی در علم اصول است. ایشان نکات بسیار کلیدی در باب روش‌شناسی علم اصول مطرح کرده …» (گفتگو با آیت‌ا‌لله ‌هادوی تهرانی توسط حجت‌الاسلام مؤذنی فصلنامه علوم انسانی اسلامی صدرا شماره ۱۷، بهار۹۵، ص ۱۲۷-۱۳۳)

۱۶- حجت‌الاسلام والمسلمین علی‌اکبر حائری، از علما و اساتید حوزه علمیه نجف اشرف: «شهید صدر تمام نواقصی که تغییر کتب درسی رایج را ایجاب می‌کرد، در تدوین کتاب «حلقات» مدّ نظر قرار داده است و بر همین اساس، کتاب را با روش نوینی که شایسته یک کتاب درسی بود، تألیف کرد… هر حلقه در عین آنکه تمام مباحث علم اصول را در بر می‌گیرد، سطح عرضه مباحث در آن، کمّاً و کیفاً، متناسب با سطح آموزشی محصلین تنظیم شده است… بسیاری از مباحث مهمّ را تحت عناوینی مطرح کرده است که پیش از او سابقه نداشته است. او توانسته است نظریه‌ها و پیشرفت‌ها و اصطلاحات جدیدی که طیّ قرن اخیر بر علم اصول افزوده شده است را به مقداری که مناسب و مورد نیاز مرحله سطح حوزه است، در کتاب خود انعکاس دهد و مجموعه‌ای را فراهم آورد که طلبه را آماده حضور در درس خارج اصول نماید.»(مقدمه کتاب تحقیق الحلقه الأولى، قم، مجمع فکر اسلامی، ص۸۶ و ۸۷)

۱۷- مرحوم آیت‌ا‌لله محمدحسن مرعشی شوشتری، فقیه و حقوقدان شهیر؛ ایشان ضمن اینکه کتاب «فلسفتنا» شهید صدر را در زمان حیات شهید ترجمه نمود -که مورد تقدیر شهید صدر نیز واقع شد- حلقه سوم حلقات را نیز شرح نمودند که متأسفانه تاکنون به چاپ نرسیده است. (دو هفته نامه رایحه متعلق به خبرگزاری ایکنا، شماره چهل و سوم «ویژه‌نامه بزرگداشت عالم فقید استاد مرعشی شوشتری»، ص۸)

۱۸- حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر رضا اسلامی، مدرس خارج فقه و اصول و عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب: «حلقات الأصول نسبت به همه کتاب‌های درسی دیگر که به‏‌عنوان جایگزین برای چهار کتاب اصلی (معالم الأصول، قوانین الأصول، فرائد الأصول و کفایه الأصول) عرضه شده‏‌اند، پرامتیازتر است و اگر دستگاه‌‏های مدیریتی مانعی بر سر درسی شدن آن فراهم نمی‏‌کردند، امروز شاهد بودیم که به طور طبیعی رواج بیشتری می‏‌یافت.»(مقاله «مکتب اصولی شهید آیت‌ا‌لله صدر» مجله: پژوهش و حوزه، پاییز و زمستان ۱۳۸۵، شماره ۲۷ و ۲۸، ص ۱۸۱)

۱۹- حجت‌الاسلام والمسلمین محمدصادق علم‌الهدی، مدرّس سطح عالی و خارج حوزه علمیه قم: «حلقات در بین کتب درسی اصولی بی‌نظیر است، علم اصول را در قالب یک نظام کاملاً منسجم و هماهنگ و روان ارائه می‌کند. این کتاب مشتمل بر آخرین نظریه‌هایی است که در حوزه‌ی اندیشه اصولی مطرح شده و در عین آن‌که بسیار عمیق است، فاقد تعقیدهایی است که در عبارات سایر کتب درسی به چشم می‌خورد. …البته توصیه نمی‌کنم به جای کتاب «رسائل» و «کفایه» صرفاً به خواندن حلقات اکتفا شود؛ زیرا که چه‌ بسا کسانی که چنین کنند، توان و جرأت مراجعه مستقیم به کتب کهن و مرجع اصولی را ـ که ادبیات پیچیده خاص خود را داراست ـ از دست بدهند… گفته‌اند حلقات راه اجتهاد را کوتاه می‌کند؛ انصافاً این سخن بی‌راهی نیست.»(مطلبی با عنوان «پیرامون کتاب دروسٌ فی علم الاصول یا حلقات» در سایت رسمی ایشان: alamolhoda.ir)

۲۰- حجت‌الاسلام والمسلمین مجتبی نورمفیدی، مدرس دروس خارج حوزه علمیه قم: «آیت‌ا‌لله شهید سید محمدباقر صدر رحمه الله از جمله اندیشمندانی است که از یک نظام فکری اصولی بهره‌مند بوده و به همین جهت آشنایی با آراء و انظار او شایسته و بلکه لازم به نظر می‌رسد» (پیش گفتار کتاب «بررسی نظریه حق الطاعه»، نشر مرکز فقهی ائمه اطهار، ص۱۱)

۲۱- حجت‌الاسلام والمسلمین علی شیروانی، مدرس حوزه و دانشگاه و مترجم و شارح دروس حوزوی: «علم اصول در دوره معاصر نیز توسط شخصیت‏هاى بزرگى چون علامه شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر وارد عرصه‏اى نوین گردید و شاهد دیدگاه‌های جدید و ساختارى تازه شد. صاحب این قلم که خود سال‌ها در مکتب اصولى شهید صدر، علم اصول را آموخته و نکته‏هاى فراوان از شاگردان آن عزیز (آیت‌الله سید کاظم حائرى و آیت‌الله سید محمود‌ هاشمى شاهرودى) فراگرفته و نوشته‏‌هاى اصولى وى را (حلقات‏ فى علم الاصول) تدریس کرده است، به خوبى با نوآورى‏‌هاى آن شهید سعید آشناست و به آن گواهى مى‏‌دهد.» (ترجمه اصول فقه، دارالفکر، ج‏۲، ص: ۱۱)

۲۲- آیت‌ا‌لله شیخ باقر ایروانی، استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه نجف: «اگر چه بعضی از کتب به معرفی احتیاج دارند، اما حلقات سید شهید قدس سره بی‌نیاز از تعریف است و یک نظر سریع خصوصاً به حلقه سوم آن شاهدی بر صدق مدعا است، پس از جهت روش فنی… از شیرینی الفاظ برخوردار است نه مانند الفاظ روزنامه‌ها و مجلات که خواننده را به خاطر زیادگویی ملال‌آور و الفاظ خالی از معنی، منزجر می‌کنند و نه مانند عبارات کفایه و معماهای آن است؛ بلکه چیزی میانه آن دو است، حاوی الفاظ شیرینی است به قدری که نیاز معنی را برطرف کند…و در کنار روشمندی و شیرینی الفاظ، از جدیدترین افکاری که علم اصول به دست اعلام ثلاثه (محققان نائینی و عراقی و اصفهانی) به آن‌ها رسیده، بهره‌مند است. (الحلقه الثالثه فی اسلوبها الثانى، ج‏۱، ص: ۳)

۲۳- آیت‌ا‌لله سید کمال حیدری، از بزرگان حوزه نجف: «لا یختلف اثنان فی اهمیه المنجز المعرفی لاستاذنا المجدد الشهید محمد باقر الصدر قدس سره فقد ساهمت جهوده فی رفد و اثراء حوزاتنا العلمیه باحد اهم الکتب الاصولیه التی عرفتها العقود الاخیره، و هو کتابه المعروف ب(حلقات) هذا الکتاب الذی نتمنی ان تعم فائده تدریسه و التعلم من منهجیته عموم حوزاتنا العلمیه» «در اهمیت دستاورد علمی استاد مجدد ما شهید محمدباقر صدر قدس سره اختلافی وجود ندارد، تلاش‌های او در تقویت و غنی سازی حوزه‌های علمیه ما به وسیله یکی از مهمترین کتب اصولی که دهه‌های اخیر شناخته، سهیم شد و آن همان کتاب معروف به (حلقات) است، آن کتابی که آرزو داریم فایده تدریس و تعلم آن، عموم حوزه‌های علمی ما را شامل گردد.» (شرح حلقه ثالثه اصول عملیه، به قلم علی حمود العبادی، ج۱، ص۵)

۲۴- مرحوم آیت‌ا‌لله میرزاعلی علمی اردبیلی، از مدرسین برجسته درس خارج فقه و اصول و فلسفه حوزه علمیه مشهد: «…و لا سیما حلقات سیدنا الصدر هذا السفر الرسالی المبروک، و العمل البدیع الرائع الفائق على الأقران، و الذى لم یبرز نظیره فی حقل الأصول إلى یومنا، و لیس یمکننی اقناع نفسى بمثله فی العصور المقربه، و مع الأسف الشدید لم یقیم الأثر بثمنه الأغلى، و لم یبذل المتاع حقّه دراسه و ممارسه، فصدق قول الشاعر:لمّا عظمت فلیس مصر واسعی- لما غلى ثمنی عدمت المشتری»… و مخصوصاً حلقات سید ما صدر این کتاب بزرگ مکتبی مبارک؛ و عمل بدیع زیبا فائق بر اقران و کتابی که نظیر آن در زمین اصول فقه دیده نشده و من نمی‌توانم خودم را به مثل آن در عصرهای اخیر قانع کنم اما با تأسف فراوان این اثر به قیمت گران‌بهای خود ارزش‌گذاری نشد و حق آن از لحاظ بررسی و ممارست ادا نشد و پس شاعر راست گفت که: آنگاه که بزرگ شدم شهر برایم گشاده نیست از بس بهای من زیاد شد برایم خریداری نیست.» (المعجم التطبیقى للقواعد الأصولیه فی فقه الإمامیه؛ ج‏۱؛ ص۱۹)

۲۵- آیت‌ا‌لله شیخ محمد‌هاشم صالحی افغانی، مدرس سابق حوزه علمیه قم و مؤسس و مدیر حوزه علمیه رسالت کابل: «در زمان شهید صدر، تازه حوزه نجف افتتاح می‌شد و قدم‌های اولیه درباره تنظیم حوزه و دروس طلاب برداشته شد. ایشان حلقات را که نوشتند در پیشرفت طلبه‌ها خیلی مؤثر شد؛ … آیا شیخ انصاری، کتاب «رسائل» را برای تدریس نوشته یا اینکه نظریات خودش را آورده است؟(در حالی که باید کتاب‌های آموزشی برای طلاب نوشته می‌شد). در نتیجه ایشان {شهید صدر} درصدد بود که کلاس‌های حوزه را تنظیم کند. حلقات ایشان، خیلی مؤثر است که به جای معالم، قوانین، کفایه و رسائل است. حلقات در سه مرحله است و بنده آن را به فارسی، تدریس کرده‌ام. نوارش در قم، موجود است. … این‌ها قدم‌های ابتدایی برای حوزه بود؛ ولی ایشان را شهید کردند.» (گفتگو مؤسسه موضوع شناسی احکام فقهی با ایشان ر.ک www.mozooshenasi.ir)

۲۶- حجت‌الاسلام والمسلمین احمد مبلغی، رئیس دانشگاه مذاهب اسلامی ایران، استاد حوزه علمیه قم: گاه دریک مسأله چند قول وجود دارد، نباید اقوال را جداگانه بررسى نمود؛ مقایسه لازم است. مقایسه عمق مطالب را آشکار مى‌کند و قول‌ها را بهتر و بیشتر در معرض شناخت و نقد قرار مى‌دهد. مقایسه نگاهى کلان را نسبت به موضوع پدید مى‌آورد و زمینه را براى نظریه‌پردازی مى‌گستراند. … ویژگى تفکر اصولى شهید صدر آن بود که توانست نگاهى مقایسه‌اى را به اقوال پى گیرد و فرایندى نو را براى بحث‌های اصولى به ارمغان آورد. این موضوع آن‌قدر در کتاب‌های اصولى ایشان تکرار شده که کافى است یک مراجعۀ گذرا به آن‌ها صورت گیرد. … شهید صدر از آن روى که اهل مقایسه بود، اهل تقسیم نیز بود. نگاهى گذرا به کتب و تقریرات او این مدعا را اثبات مى‌کند. او با نگاه‌هاى مقایسه‌اى و تقسیم سازِ خود به اقوال، تشتّت و گستردگى و اختلاف اقوال را به صورتى عالمانه جمع، و درنهایت سازوکاری براى نظریه‌پردازی قرار داد. نقدهاى او بحق از ظاهرگرایی (پرداختن به قشر اقوال) به صورتى چشمگیر دور شده است. (مقاله نقد تورم اصول و دیدگاه‌هاى امام خمینى، مجله فقه اهل‌بیت علیهم‌السلام (فارسى)، ج‌۲۰-۱۹، صص۲۲۱-۲۲۸)

۲۷- استاد حسن رحیم‌پور ازغدی، محقّق و پژوهشگر: «ایشان همچنین به تدوین بعضی متون درسی برای حوزه کمک کرد تا از ضعف‌های متون آموزشی مرسوم کاسته و بر نقاط قوتش بیفزاید تا طلاب جوان سریع‌تر به اهداف آموزش دسترسی پیدا کرده و بتوانند وارد مرحله پژوهش شوند. … شهید صدر معتقد است که ادبیات آموزشی در حوزه‌های علمیه باید اصلاح شود و خودش نیز اقدام کرد و هم در حوزه اقتصاد و فلسفه کتاب آموزشی نوشت و هم در بحث اصول فقه کتاب حلقات الاصول را نوشت.» (سخنرانی در تاریخ ۲۲ فروردین ۹۵ در نشست «شهید صدر از فاتحان نظریه‌پردازی در حوزه علوم انسانی با رویکرد اسلامی در دوره جدید» چاپ شده در مجله «علوم انسانی اسلامی صدرا»، شماره هفده، ص ۱۲۲)

۲۸- مرحوم شیخ دکتر عبد الهادی الفضلی، از مؤلفین کتب درسی حوزه: «و من بعض الأعمال التی قام بها فی هذا المجال:…تألیفه موسوعته الاصولیه (دروس فی علم الاصول) المعروفه فی الأوساط الحوزویه ب‍ (الحلقات) الذی طوّر فیه فی التبویب، و فی الماده بإضافه أحدث ما انتهت إلیه مدرسه النجف الأشرف الحدیثه من نظریات جدیده فی هذا العلم، و قد أثبتت تجارب تدریسه فی الحوزتین الکبیرتین بالنجف و قم نجاحه کمقرر دراسی.» از جمله اقدامات شهید صدر در این عرصه تألیف موسوعه دروس فی علم الاصول است که در حوزه به «حلقات» معروف شده است. شهید صدر در این کتاب تبویب و محتوا را با اضافه کردن جدیدترین محصولات و نظریات مدرسه نجف اشرف دگرگون کرد؛ به تحقیق تجربه‌های تدریس آن، در دو حوزه بزرگ نجف و قم، موفقیت آن به عنوان کتابی درسی را اثبات کرده است.»(مقاله «حوارات فی التجدید المنهجی للدراسات الحوزویه» مجله فقه أهل البیت علیهم السلام (بالعربیه)، ج‌۳۵، ص: ۱۹۸‌)

۲۹- دکتر حیدر حب‌الله، استاد و پژوهشگر لبنانی حوزه علمیه قم: «اصول مظفر برای پر کردن خلأی در مساحت درسی محدودی آمد؛ یعنی خلأی که بین معالم و دو کتاب رسائل و کفایه بود و در نتیجه فقط نقش پلی را ایفاء کرد که ماهیتش از دو طرف پل کاملاً متفاوت بود، پس نتوانست مشکل را به صورت ریشه‌ای حل کند؛ در حالیکه حلقات موسوعه‌ای کامل است که جایگزین معالم و فصول و قوانین و رسائل و کفایه می‌شود. مشکل طلبه همان‌گونه که شهید صدر می‌گفت این بود که بعد از مطالعه اصول مظفر طلبه مجبور می‌شود گامی به عقب برگردد تا افکاری قدیمی‌تر را بخواند و به مرحله شیخ انصاری و آخوند برگردد. از مهمترین خصائص حلقات که شاید ناشی از فراگیری موسوعه شهید صدر باشد تدریج در ارائه چه از نظر زبان، چه از نظر ترتیب افکار (در هر حلقه نسبت به حلقه قبل)… و همچنین ویژگی توازن کم و کیفی در سطح هر مرحله(هر حلقه) می‌باشد؛ پس این‌گونه نیست که مطلبی را مفصل توضیح دهد و مطلب دیگر را موجز، مگر جایی که حساسیت موضوع ایجاب کند.» (مقاله «معالم الإبداع الاصولی عند الشهید الصدر قدس سره» مجله فقه أهل البیت علیهم السلام (بالعربیه)، ج‌۲۰، ص: ۲۳۹‌)

۳۰- استاد زکی میلاد، عالم و متفکر شیعه عربستانی و سردبیر مجله لبنانی «الکلمه»: «با وجود اهمیت و ارزش نوآوری‌های علمی شهید صدر، اما مهم‌ترین نوآوری شهید صدر به نظر من نوآوری روشی است. این تحولی است که به نام او ثبت شده است و شاید تقریباً در این خصوصیت متفرد و بی‌مانند باشد… و منظور از این تحول روشی، تلاش برای بازسازی شکل و ساختار اصول فقه به شکلی نو و روشمند می‌باشد، آن‌گونه که در کتاب «دروس فی علم الاصول» متجلی گشته؛ کتابی که در دو جلد واقع شده و از سه حلقه مترابط و متکامل تشکیل شده است؛ و تا آنجایی که اطلاع دارم این کتاب اولین تلاش از این دست، در عصر جدید علمای امامیه است. اهمیت برجسته این تلاش{این کتاب} در این است که کسی که به آن پرداخته و تمام آن را انجام داده، خود شهید صدر است؛ فقیه، متفکر و فیلسوف دارای دستاوردهای بزرگ و منحصر به فرد و مؤلف آثار معروفی چون «فلسفتنا»، «اقتصادنا» و «الاسس المنطقیه للاستقراء» که شاهد زبردستی و نبوغ اوست، این دستاوردها نشان می‌دهد که عملی که شهید صدر به آن اقدام می‌کند، چیزی غیر از کاری است که دیگران می‌کنند و این مطلب بر کتاب «دروس فی علم الاصول» هم صدق می‌کند؛ یعنی اگر نویسنده آن کسی غیر از سید صدر بود، چنین اهمیت ممتازی را دارا نمی‌شد؛ اما می‌بینیم که این نوآوری روشی آن‌گونه که شایسته آن است، فهمیده نشده و قدر آن به درستی دانسته نشده است.»(مقاله السید محمد باقر الصدر… والتجدید المنهجی لأصول الفقه)

محمدحسین سهیلی طلبه حوزه علمیه قم و دانشجوی دکتری رشته فقه و حقوق اسلامی

—————————————-

 ۱- حتی مرحوم مظفر که مانند شهید صدر قصد نوشتن کتاب درسی داشته و در مقام ارائه درس خارج نبوده، از این نکته غفلت کرده و مطالبی نظیر مستقلات عقلی را بسیار مفصل آورده است.

 ۲- و فقط اقوال ابتکاری امام خمینی(ره) مثل خطابات قانونی برای او به کلی تازگی داشته باشد.

 ۳- مزایای کتاب نسبت به کتب درسی دیگر را می‌توانید هم در «مقدمه کتاب حلقات» و هم در مقاله «متون درسی اصول در حوزه‌های علمیه» نوشته حجت‌الاسلام رضا اسلامی پیگیری نمایید و برای آگاهی از ابتکارات شهید صدر در اصول فقه، این دو مقاله پیشنهاد می‌شود: (رضا اسلامی، مکتب اصولی شهید آیت‌ا‌لله صدر؛ حیدر حب‌الله؛ معالم الابداع الاصولی عند الشهید السید محمد باقر الصدر)