شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
ما می‌توانیم در حوزه علوم انسانی و علوم سیاسی و در نتیجه علوم و مکاتب امنیتی از دو الگوی کلان فکری استفاده کنیم. یکی الگوی متعالیه و یکی الگوی متدانیه. الگوی متعالیه یعنی برای انسان محتوا و ابعاد روحانی قائل است و غیر از عالم ماده قائل به عالم مثال و عوالم بالاتر هم هست اما الگوی متدانیه دنیاگرا هستند و انسان را منحصر در وجه مادی می‌دانند.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، کرسی ترویجی عرضه و نقد ایده علمی با عنوان «اسلام و امنیت بین‌الملل از منظر آیت‌الله جوادی آملی» در دانشگاه باقرالعلوم(ع) پردیسان برگزار شد. در این کرسی، حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر نجف لک‌زایی به عنوان ارائه دهنده، دکتر محمد ستوده ناقد و حجت‌الاسلام والمسلمین محمد صمدپور دبیر علمی نشست را بهعده داشتند.
دکتر نجف لک زایی در ابتدای تشریح نظریه خود گفت: امنیت امری بسیار ضروری است و اگر بگوییم اولین نیاز بشر نیاز به امنیت است بیراه سخن نگفته‌ایم و نیازهای دیگر بشر به‌نوعی به تأمین نیاز ما به امنیت برمی‌گردد؛ اما امنیت فردی ما درگرو خیلی از امور دیگر است یعنی اگر کسی امکان این را داشت که به‌تنهایی امنیت خودش را فراهم کند شاید زحمت زندگی در جامعه و تعامل با دیگران را به جان نمی‌خرید، اما ویژگی انسان این است که نمی‌تواند تنها زندگی کند و لذا برای امنیت و بقای خودش باید با دیگران تعامل داشته باشد و از همین‌جاست که نهادسازی شکل می‌گیرد. لذا تمامی نهادها یک وجه امنیتی هم دارد، از نهاد بهداشت گرفته که کارویژه آن حفظ سلامت است تا نهاد خانواده که کارویژه آن تولیدمثل است و نهاد حکومت که کارویژه‌اش تأمین امنیت در تمامی سطوح است.
رِئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با ذکر اینکه از وقتی‌که دولت‌های ملی شکل گرفت امنیت انسان از ناحیه‌ی این دولت‌ها دچار مخاطره شد، افزود: اینجا بحث‌های مختلفی شکل‌گرفته است. یکی از این بحث‌ها این است که آینده امنیت بشر چگونه خواهد بود مخصوصاً مثل امروز که بشر ابزارها و سلاح‌هایی در اختیار دارد که می‌تواند تمام کره زمین را منهدم کند و امنیت همه جهان را با مخاطره روبرو بکند و حتی امنیت خودشان را هم نمی‌توانند تأمین کنند. چون کشوری که تسلیحات هسته‌ای دارد خودش هرلحظه در معرض تهدید است مثلاً تسلیحات هسته‌ای اسرائیل در تیررس حزب‌الله است و هرگونه تهدیدی از جانب اسرائیل می‌تواند تمام هست و نیست اسرائیل را به باد دهد. لذا بسیاری از قدرت‌های دنیا تسلیحات هسته‌ای خود را با زیردریایی به اعماق اقیانوس‌ها فرستادند تا امنیت خودشان با مخاطره روبه‌رو نشود.
وی با اشاره به نظر رئالیست‌ها، اضافه کرد: از منظر رئالیست‌ها، امکان تأمین امنیت جهان وجود ندارد و پذیرفته‌اند که امنیت قابل تحصیل نیست. آن‌ها قائل‌اند که ما فقط می‌توانیم امنیت کشور خود را تأمین کنیم. لذا نو رئالیست‌ها هیچ ادعایی در مورد امنیت بین‌الملل ندارد. در مقابل مکتب امنیتی ایدئالیست معتقد است که تا دولت ملی وجود دارد ما نمی‌توانیم به امنیت برسیم. چون ازنظر آن‌ها ریشه ناامنیتی‌ها به سبب همین دولت‌های ملی است که همه به دنبال منافع خود هستند و تا زمانی که به امنیت دولت خودشان مربوط نمی‌شود دلیلی نمی‌بینند که به فکر امنیت سایر کشورها باشند. لذا اگر یک دولت ملی منفعتی برای خود ببیند امنیت سایر مناطق را به خطر می‌اندازد.
امنیت منطقه‌ای
لک زایی، با بیان اینکه برخی امنیت منطقه‌ای را مطرح کرده‌اند و می‌گویند باید از فکر تأمین امنیت بین‌الملل دست‌برداریم چون امری نشدنی است، خاطرنشان کرد: نحله‌های دیگری هم با عنوان مکتب امنیتی جهان سوم طرح بحث کرده‌اند و گفته‌اند مقوله امنیت در کشورهای جهان سوم با کشورهای پیشرفته کاملاً متفاوت است و نمی‌توان این دو را باهم مقایسه کرد. مثلاً در کشورهای پیشرفته مسائل محیط‌زیست می‌تواند یک تهدید امنیتی به‌حساب بیاید؛ اما در جهان سوم عمده ناامنی‌ها ریشه داخلی دارد و عمده تهدیدات از ناحیه مردم خودشان است و لذا به قدرت‌های بزرگ وابسته می‌شوند. مکاتب دیگری هم هستند که به دلیل طولانی شدن کلام از ذکر آن‌ها خودداری می‌کنیم ولی در مکاتب فعلی مکتبی نداریم که مدعی تأمین امنیت بین‌الملل باشد.
پژوهشگر حوزه علوم سیاسی، با ذکر اینکه ما این مسئله را از نگاه آیت‌الله جوادی آملی مورد بررسی قراردادیم، ادامه داد: البته در آثار و گفتار و مقالات ایشان چنین عنوانی یافت نمی‌شود و ما از دلالت التزامی و دلالت تضمنی آثار و کلمات ایشان استفاده کرده‌ایم. این بحث به نظر اساتیدی که با انظار ایشان آشنا هستند هم رسیده و مورد تائید قرارگرفته است. لذا این بحث یک بحث جدید است که دانشمندان اسلامی برای امنیت بین‌الملل نظریه‌ای را مطرح کرده‌اند. ما در این مقاله در مورد ابزارهای تحصیل امنیت بین‌الملل بحث کرده‌ایم.
استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه باقر العلوم(ع) سپس افزود: از فرمایشات ایشان یک چهارچوب نظری را استخراج کردیم که ما می‌توانیم در حوزه علوم انسانی و علوم سیاسی و در نتیجه علوم و مکاتب امنیتی از دو الگوی کلان فکری استفاده کنیم. یکی الگوی متعالیه و یکی الگوی متدانیه. الگوی متعالیه یعنی برای انسان محتوا و ابعاد روحانی قائل است و غیر از عالم ماده قائل به عالم مثال و عوالم بالاتر هم هست اما الگوی متدانیه دنیاگرا هستند و انسان را منحصر در وجه مادی می‌دانند و می‌گویند انسان تا زمانی انسان هست که از دنیا می‌رود اما بعد از مرگ انسان را کاری ندارند حال چه از اساس منکر آخرت باشند یا منکر نباشند ولی کاری به آخرت نداشته باشند. خلاصه پوزیتیویسم و سکولار هستند و ظاهری از دنیا را اخذ کرده و بر اساس آن پیش می‌روند لذا امنیت را به بقای دنیوی تعریف می‌کنند درحالی‌که در الگوی متعالیه امنیت به بقای دنیوی و اخروی تعریف می‌شود و بلکه بقای اخروی مهم‌تر از بقای دنیوی است. لذا در این دنیا شهادت را انتخاب می‌کنیم تا بقای اخروی محفوظ باشد.
دین، مبنا امنیت بین‌الملل
وی با تأکید بر اینکه در حوزه الگوهای کلان فکری از دو الگو صحبت می‌کنیم، اضافه کرد: لذا علوم انسانی هم بر دو قسم است. علوم امنیتی هم به متعالیه و متدانیه تقسیم می‌شود. درنتیجه یک مکتب امنیتی متعالیه داریم و مکاتب امنیتی متدانیه داریم. این چهارچوب نظری ما در این بحث است. لذا دین مبنا و منبع امنیت بین‌الملل می‌شود چون انسان «غیر مکتف بالذات» است یعنی انسان خودبسنده نیست. این نکته آغاز تمایز دنیای متعالیه از دنیای متدانیه است. دنیای متدانیه می‌گوید انسان هیچ نیازی به دیگران ندارد درصورتی‌که دنیای متعالیه قائل است که انسان بدون دستگیری وحی نمی‌تواند به‌جایی برسد. در اتصال با عالم بالا انسان می‌تواند امورات خودش را به نحو درستی سروسامان بدهد. لذا انسان یک پیامبر باطنی دارد که عقل است و یک پیامبر ظاهری دارد و در عصر غیبت فقیه جامع الشرائط به‌عنوان نائب الامام ایفای نقش می‌کند. ازنظر این مکتب تأمین امنیت بین‌الملل درگرو عمل به دستورات دین است و دین، اصول و خطوط کلی امنیت بین‌الملل را برای انسان مطرح کرده است. مراد از دین در اینجا دینی است که یک‌پایه‌اش نقل و یک‌پایه‌اش عقل است. عقل و وحی پایه‌های دین هستند. مراد از دین شامل همه منابع معتبر می‌شود. بر این اساس در دیدگاه علامه جوادی آملی مراحلی برای رسیدن به مکتب امنیتی وجود دارد.
لک زایی در ادامه با تقسیم منابع به منابع متعالی و متدانیه، ادامه داد: وقتی کسی منبعی به نام وحی را قبول ندارد اگر از او راجع به فقه سیاسی بپرسیم منکر چنین چیزی می‌شود چون اصلاً قائل به منبع وحی نیست؛ اما کسی ممکن است این منبع را بپذیرد اما دین را امری فردی بداند. چنین کسی هم در حوزه فقه سیاسی حرفی برای گفتن ندارد، لذا باید از منابع به مبانی برسیم و مبانی را منقح کنیم. آیا مبانی، متعالیه است یا متدانیه؟ مبانی هستی شناختی و جامعه‌شناختی را باید بررسی کنیم. از مبانی به مواد و منابع می‌رسیم. کسی که در تدوین مکتب به قرآن و حدیث و حکمت رجوع می‌کند این مواد، متعالی است اما کسی که فقط به داده‌های آزمایشگاهی و وجه تجربی کار استناد می‌کند فقط به مواد متدانیه بسنده کرده است. در نگاه وحیانی وقتی شما الهی شدید در همین مباحث امنیتی ناچیزترین پدیدها می‌تواند مهم‌ترین پدیدها باشد. آنچه در غار ثور موجب امنیت پیغمبر شد عنکبوتی بود که تار تنید. این پدیده مادی اگرچه در نگاه اولی، بسیار بی‌ارزش است اما به‌عنوان یک سپر برای رسول خدا به کار می‌رود. شن صحرا و طوفان که الآن در مظاهر مادی قدرت اصلاً به‌حساب نمی‌آید اما امام می‌فرماید این شن‌های طبس جنود الله بودند و آمریکا را بیچاره کرد. الآن در محاسبات قدرت کسی پشه را اصلاً به‌حساب نمی‌آورد اما همین پشه فرعون را بیچاره کرده بود.
امنیت متعالیه و توازن قدرت
این پژوهشگر توانمند حوزوی با اشاره به اینکه امنیت متعالیه در بحث توازن قدرت هیچ‌گاه خودش را در کفه ترازوی قدرت متدانیه قرار نمی‌دهد، دلیل آن را این چنین بیان کرد: چون خدا قدرت نامتناهی است و خدا وعده داده که در جنگ بین حق و باطل، حق پیروز می‌شود. در قرآن کریم این‌همه در مورد گاو زرد در بنی‌اسرائیل صحبت شده است که به مرده بزنید تازنده شود و بگوید قاتلش کیست. روس‌ها وقتی این مطلب را فهمیدند با نگاه تجربی به این قضیه نگاه کردند و متوجه شدند که گاو زرد خواص درمانی دارد و با این گاو زرد بسیاری از بیماری‌ها را درمان می‌کنند. این هم جنبه الهی و هم جنبه مادی دارد؛ یعنی در نگاه الهی پدیده مادی هم به گونه دیگری نگاه می‌شود. در نگاه پوزیتیوستها پدیدهای مادی محدود به قدرت خاصی است اما در نگاه الهی پدیدهای مادی بااتصال به قدرت نامحدود می‌تواند قدرت نامحدود پیدا کند.
آداب و عرف نمی‌تواند ما را به امنیت بین‌الملل برساند
رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی افزود: الآن مواد قانون اساسی از چه منابعی تأمین‌شده است؟ بخشی از قرآن و بخشی از روایات و بخشی از عقل و بخشی هم از تجربه است؛ اما اگر کسی بگوید قانون اساسی را فقط از اخبار می‌گیریم می‌شوند اخباری. پس سیستم مهم است. در عرصه بین‌الملل هم همین‌طور است. الآن فضای امنیت بین‌الملل دست کسانی است که می‌گویند نباید انتظار داشت امنیتی در سطح بین‌الملل اتفاق بیفتد و لذا برای خود حق وتو قائل‌اند؛ یعنی همان کسانی که از دموکراسی حرف می‌زنند درصحنه بین‌الملل از زور و دیکتاتوری استفاده می‌کنند و مباحث حقوق بشری در این مواقع به کنار می‌رود. از نظر آیت‌الله جوادی آملی آداب و عرف نمی‌تواند ما را به امنیت بین‌الملل یا به حقوق بشر یا دیگر پدیدهای مفید برای بشر برساند چون آداب و عرف امری منطقه‌ای و اقلیمی است و لذا نمی‌تواند در سطح جهانی مطرح باشد.
وی با بیان اینکه تنها منبع تعیین روابط و امنیت بین‌الملل عادلانه، دین است و هیچ‌چیز دیگری به‌جای دین نمی‌تواند این کار را بکند، این پرسش را مطرح کرد که: اسلام چه ویژگی‌هایی دارد که می‌تواند امنیت بین‌الملل را تأمین کند؟
لک زایی در پاسخ به این پرسش گفت: اولاً اسلام یک دین جهان‌شمول است و اختصاص به قوم یا منطقه‌ای ندارد. اسلام در سه عنصر اصلی اصول مشترکی ارائه داده است در مبدأ قابلی و مبدأ غایی و مبدأ فاعلی. آیات و ادله‌ای هم برای اثبات جهان‌شمولی آورده شده است مثل: «تَبَارَکَ الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلَى عَبْدِهِ لِیَکُونَ لِلْعَالَمِینَ نَذِیراً»(فرقان ۱) و «وَ مَا أَرْسَلْنَاکَ إِلاَّ رَحْمَهً لِلْعَالَمِینَ»(انبیا ۱۰۷)
این استاد حوزه و دانشگاه افزود: مسئله دوم این است که اسلام فطرت مدار و تغییر ناپذیر است و لذا موجب جهان‌شمولی می‌شود. در سوره روم آیه ۳۰ به این حقیقت اشاره‌شده است: «فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَهَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا لاَ تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ». مسئله سوم هم بحث تغییرناپذیری اصول و خطوط کلی اسلام است. این سه ویژگی در اصل دین است اما در اسلام ویژگی‌هایی هم هست که می‌تواند در سه سطح مختلف تأمین امنیت کند. یکی سطح جهان اسلام. یکی سطح موحدان عالم و یکی هم‌سطح انسان‌ها ولو خدا را هم قبول نداشته باشند.
ابزارهای اسلام برای تأمین امنیت در سطح جهان
رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان ابزارهای اسلام برای تأمین امنیت در سطح جهان، ادامه داد: ابزارهای اسلام برای تأمین امنیت در سطح جهان اسلام یکی اعتصام به حبل‌الله است که در سوره آل‌عمران آیه ۱۰۳«وَ اعْتَصِمُوا بِحبل‌الله جَمِیعاً وَ لاَ تَفَرَّقُوا وَ اذْکُرُوا نِعْمَهَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَاناً وَ کُنْتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَهٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْهَا کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ» به آن اشاره‌شده است.
وی ادامه داد: دوم سنت رسول اکرم صلی‌الله علیه و آله و عترت گرامی پیغمبر است در سوره احزاب آیه ۳۱ به این مطلب اشاره‌کرده است: «لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ». سوم بحث دعوت همگان به امنیت است کما اینکه در سوره بقره آیه ۲۰۸ به این مطلب اشاره دارد «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّهً وَ لاَ تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ». چهارم سفارش دین به اخوت ایمانی است کما اینکه در سوره حجرات آیه ده به آن اشاره‌شده است: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَهٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ».
لک زایی سپس افزود: اسلام برای تأمین امنیت برای موحدان عالم و در ادیان توحیدی نیز ابزارهایی را معرفی کرده است مثلاً در سوره آل‌عمران آیه ۶۴ می‌فرماید: «قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى کَلِمَهٍ سَوَاءٍ بَیْنَنَا وَ بَیْنَکُمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللَّهَ وَ لاَ نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً وَ لاَ یَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضاً أَرْبَاباً مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ» بر اساس این آیه شریفه چند ابزار برای تأمین امنیت برای موحدان عالم وجود دارد یکی پرستش خدا و نفی شرک است و دوم هم نفی رژیم ارباب‌ورعیتی است. تأسیس رژیم ربانی هم یکی دیگر از ابزار تأمین امنیت در سطح ادیان توحیدی است که در سوره آل‌عمران آیه ۶۰ به آن اشاره می‌کند: «کُونُوا عِبَاداً لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ»
این پژوهشگر برجسته علوم سیاسی، با بیان اینکه تأمین امنیت در سطح جهان نیز در نظر اسلام، ابزارهایی دارد، اضافه کرد: این ابزارها مختلف هستند. مثل فطرت که سرمایه امنیت جهانی است. همه انسان‌ها کمال طلب هستند درنتیجه امنیت را همه می‌خواهند چون یک نوع کمال است و لذا انسان بالفطره به دنبال آن است. دوم بحث وجوب و بایستگی رعایت پیمان است. فرق اسلام با طواغیت همین است که اسلام در نقض پیمان‌ها پیش‌قدم نمی‌شود.
وی ادامه داد: سوم منع هرگونه رابطه غیرعادلانه با کافران است همان‌طور که در سوره ممتحنه آیه ۸ به این مطلب اشاره‌شده است: «لاَ یَنْهَاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یُقَاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیَارِکُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ». با این کفار رابطه‌ای عادلانه داشته باشید. البته اگر کفار، کفار حربی باشند نمی‌توان رابطه داشت اما با کفار غیر حربی باید یک رابطه عادلانه داشته باشیم. چهارم نفی رابطه ستمگری و ستم پذیری است که در سوره بقره آیه ۲۷۹ فرموده است: «لاَ تَظْلِمُونَ وَ لاَ تُظْلَمُونَ».
لک‌زایی با بیان اینکه اسلام دو ابزار هم دارد که در همه سطوح می‌تواند تأمین امنیت کند، افزود: یکی اصل عدل است که در همه سطوح و ساحات باید باشد کما اینکه در سوره انعام آیه ۸۲ می‌فرماید: «الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمَانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِکَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ». دوم هم اصل وحدت است که مبنای صلح و امنیت جهانی است. وقتی ما الهی بشویم به وحدت می‌رسیم اما وقتی مادی بشویم متکثر و متفرق می‌شویم. لذا امام فرمود اگر همه انبیا در یکجا جمع شوند باهم اختلافی ندارند. امیر المومنین فرمود اگر دین نبود امنیت نیست لان فقد الدین فقد الامن. مؤمن را مؤمن می‌گویند چون هم برای خودش تولدی امنیت می‌کند و هم دیگران از سوی او در امان هستند و لذا خداوند مؤمن است چون تولید امنیت به ید خدای متعال است.
