قانع: محدودیت و فیلترینگ چه در واقعیت و چه در مجازی، لازم و ضروری است/ فیلترینگ مانع تقویت فرهنگ و اعتقادات مردم‌ می‌‌شود/ دُرّی: اقدامات سلبی مانند فیلترینگ، باعث کم‌کاری و تنبلی دستگاه‌های متولی اقدامات ایجابی‌ می‌‌شود

استاد دانشگاه امام صادق (ع) معتقد است: فیلترینگ یکی از کارهایی است که حکومت باید بکند و کارهای ایجابی مانند ترویج و تبلیغ فرهنگ دینی هم از جمله وظایف حکومت است. از سوی دیگر استاد حوزه علمیه قم می‌گوید اقدامات سلبی مانند فیلترینگ، باعث کم‌کاری و تنبلی دستگاه‌های متولی اقدامات ایجابی‌ می‌‌شود.

به گزارش شبکه اجتهاد، به همت گروه فقه حقوق و تکالیف شهروندی پژوهشگاه فقه معاصر و با همکاری مرکز تخصصی آخوند خراسانی، نشستی تحت عنوان «حق دسترسی به فضای مجازی به عنوان حق شهروندی» با ارائه حجت‌الاسلام دکتر احمدعلی قانع، عضوهیئت علمی دانشگاه امام صادق علیه‌السلام و نقد حجت‌الاسلام مصطفی دُرّی، محقق و استاد حوزه علمیه قم؛ چندی قبل در محل پژوهشگاه برگزار گردید.

در ابتدا، دبیر جلسه حجت‌الاسلام دکتر علی شریفی، استاد جامعه المصطفی العالمیه، به تشریح موضوع پرداخت و گفت: موضوع نشست، بررسی فقهی حق دسترسی به فضای مجازی به عنوان حق شهروندی است. در منشور حقوق شهروندی اسلامی ایران که در ریاست جمهوری جناب دکتر حسن روحانی ابلاغ شد در ماده ۳۳ تا ۳۶ به عنوان حق شهروندی اشاره شده است. به ویژه ماده ۳۳ به این مسئله تصریح کرده که حق دسترسی به فضای مجازی برای همه شهروندان جمهوری اسلامی ایران است؛ اما برای اینکه فضای مجازی را به عنوان یک حق برای شهروندان در نظر بگیریم آیا دلیلی وجود ندارد یا خیر؟ و اگر دلیلی وجود دارد، آیا توانیم این حق را از شهروندان سلب بکنیم یا اینکه‌ نمی‌‌توانیم؟ اگر‌ می‌‌توانیم سلب بکنیم محدوده‌ها برای اعمال حق محدودیت چیست؟ در اینجا سه مسال مطرح شد:

اول اینکه آنچه به عنوان حق شهروندی برای استفاده از فضای مجازی مطرح است، قابل اثبات است یا خیر؟

دوم اینکه آنچه در منشور حق شهروندی مخصوصا در ماده ۳۳ مطرح شده، پشتوان‌های در قوانین بالا دستی هم دارد یا خیر؟ در قوانین عادی چطور؟

سوم اینکه از منظر علم حقوق، آیا‌ می‌‌توان در کنار حقوقی مثل حق مسکن و… حقی به نام حق دسترسی به فضای مجازی نیز برای شهروندان قائل شد یا خیر؟ در متون فقهی چطور آیا به چنین حقی اشاره شده است؟ حقی تحت عنوان حق تعلیم و حق دسترسی به اطلاعات.

از آن طرف، محدودیت‌های این حق کجاست؟ آیا حاکمیت‌ می‌تواند محدودیت‌هایی برای این حق قائل باشد یا خیر؟

فیلترینگ مانع تقویت فرهنگ و اعتقادات مردم‌ می‌‌شود!

پس از سخنان دبیر جلسه، استاد قانع در این نشست علمی به ارائه مباحث خود پرداخت و گفت: در جواب به پرسش نخست عرض‌ می‌کنم در بسیاری از امور، بین فضای واقعی و مجازی، تفاوتی وجود ندارد.

به نظر من عقل انسان حکم‌ می‌کند به ضرورت و لزوم دانستن و متون دینی هم ارشاد به حکم عقل کرده و چنین سفارش‌هایی داشته‌اند. لذا ثبوت حق استفاده از فضای مجازی، بدیهی است. در این امور، بین شهروند مسلمان و غیر مسلمان تفاوتی نیست و آموختن برای همه لازم و پسندیده است. به همین خاطر برخی از خطابات قرآنی خطاب به همه انسآن‌هاست. حتی به نظر من طلب العلم فریضه علی کل مسلم و مسلمه، از باب اثبات شئی و اثبات ضرورت علم برای مسلمان است و نفی ما عداه‌ نمی‌کند. البته داستان کافر حربی در بعضی امور، متفاوت است.

اما اینکه صحنه واقع و مجاز را یکسان‌ می‌‌دانیم، مبتنی بر دو دلیل است:

اول) اطلاق ادله:

دین اسلام برای دوره و زمان خاصی نیست؛ و تا روز قیامت پابرجاست. بر اساس روایات: لانه لم ینزله لزمان دون زمان و لا لناس دون ناس. خدای متعال‌ می‌‌فرماید: قُلْ لِلْمُؤْمِنینَ یغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ یحْفَظُوا فُرُوجَهُم‏ ** وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ یغْضُضْنَ‏ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ یحْفَظْنَ فُرُومجَهُن‏. نور ۳۰ و ۳۱. این بیان اطلاق دارد و لذا بین مجازی و واقعی فرقی نیست.

دوم) مقاصد شریعت:

احکام دینی، تابع مصالح و مفاسد است. البته استثنا هم داریم که احکامی را بنابر آزمایش یا عذاب تشریع‌ می‌‌کنند.

اما به بحث اصلی وارد شویم. اگر اصل بحث را بدیهی‌ می‌‌دانیم، پس باید به سراغ استثناء‌ها بشویم که تمام بحث، مربوط به همین است.

در رساله دکترای خودم، بحث کتب ضلال را بررسی کرده‌ام. هم از بعد فقهی و هم از بعد قانونی و مطبوعاتی. در بخش دوم نُه محور را استقراء کردم.

افتراء و کذب: اولین آن‌ها افترا و کذب است. از زیر مجموعه‌های این مبحث، بدعت در دین، تحریف و… را شامل می‌شود. این کارها چه در واقعیت رخ دهد و چه در فضای مجازی؛ ایجاد یاس از رحمت خدا و امن از مکر خدا: لا یامن من مکر الله الا القوم الخاسرون؛ افشای اسرار فردی و جمعی و حکومتی؛ تحریک جنسی و تحرض بر بی بندوباری؛ انکار و کفر نسبت به ضروریات دین؛ دشنام و توهین نسبته خدا و مخلوقات؛ ترویج مکاسب محرمه؛ به کار گیری شیوه مغالطات که مصداق اضلال و گمراه کردن است؛ خرافات: یعنی هرچیزی که بر عقل و شرع مبتنی نباشد.

این امور چه در فضای مجازی باشد و چه در فضای حقیقی و واقعی، فرقی ندارد و حرام است. طبعا کسانی که با فیلترینگ مخالف هستند، طرفدار آزادی در فضای واقعی هم هستند؛ اما اعتقاد ما است که محدودیت و فیلترینگ چه در واقعیت و چه در مجازی، لازم و ضروری است؛ زیرا محتواهای گمراه کننده با هدف خلقت انسان سازگار نیست. ولکن در مورد جزئیات و روش اعمال محدودیت باید صحبت کرد.

در مورد این مساله چندین شبهه مطرح شده است. این شبهات را در کتابم تحت عنوان گفتار‌هایی در فقه فرهنگ و ارتباطات آورده ام.

اول) فضای مجازی و فیلترینگ، از مسائل مستحدثه است و لذا در مورد حکم آن باید به ادله عام مراجعه کرد.

پاسخ: اصل فضای مجازی از مسائل مستحدثه است. ولی اعمال محدودیت در مورد مطالب گمراه کننده خیر. لذا باطن بیاناتی مانند فلینظر الانسان الی طعامه که شامل غذای معنوی هم میشود، اعمال محدودیت را ثابت‌ می‌کند.

دوم) آنچه مورد نهی و محدودیت واقع شده است، کتاب کاغذی است، نه فضای مجازی و کتاب الکترونیکی.

پاسخ: مراد از کتاب، هر وسیله‌‌ای است که برای انتقال پیام مورد استفاده قرار میگیرد.

سوم) اگر شما از راه قاعده نفی سبیل‌ می‌‌خواهید دسترسی کفار را محدود کنید، باید بگوییم که این دلیل اخص از مدعاست. حال این اخص بودن را به چند صورت معنا کرده‌اند که به یکی از آن‌ها اشاره‌ می‌‌کنیم: در اینجا هم مکلف متفاوت است و هم تکلیف؛ زیرا مفاد نفی سبیل در ما نحن فیه این است که مردم عادی به مطالب و فرهنگ دشمنان توجه نکنند؛ و این در جای خود صحیح است؛ اما فیلترینگ یعنی اینکه نه مردم بلکه حکومت و یک مرجع قوی، اعمال محدودیت کند.

پاسخ: نفی سبیل، شامل هرگونه محدودیت‌ می‌‌شود. هرکسی در هر مرتبه‌‌ای که هست لازم است که اعمال محدودیت کند. مردم به جای خود و حکومت هم به جای خود؛ و الا اگر حکومت کاری نکند، تعاون بر اثم خواهد بود.

چهارم) فیلترینگ مانع تقویت فرهنگ و اعتقادات مردم‌ می‌‌شود.

پاسخ: فیلترینگ یکی از کارهایی است که حکومت باید بکند. کارهای ایجابی مانند ترویج و تبلیغ فرهنگ دینی هم از جمله وظایف حکومت است.

پنجم) فیلترینگ مانع آزاد اندیشی بوده و اجازه تفکر و انتخاب آزادانه را سلب می‌کند.

پاسخ: در فضای مجازی با اموری مواجه‌ می‌‌شویم که از سنخ اندیشه نیست. بلکه در اکثر اندیشه‌ها و فرهنگ‌ها، ناصواب و ناصحیح است؛ و بیان این نکته الزامی است که طرح اندیشه‌های گوناگون در مجامع خاص به خود باید مطرح شود نه در فضای عمومی که مخاطبان اکثرا غیر عالم و متخصص هستند.

دبیر جلسه: به طور خلاصه، استاد قانع گفتند که حق دسترسی به فضای مجازی از سنخ حق دسترسی به اطلاعات است و حقی بدیهی است. آنگاه داده‌های مجازی را به دو دسته مجاز و ممنوع تقسیم کردند؛ و سپس نسبت به نوع دوم حق مردم را سلب کردند و وظیفه حکومت دانستند که مردم را از مطالب دور کنند.

بیانات ایشان ارتباطی به حقوق شهروندی نداشت!

در ادامه جلسه، حجت‌الاسلام مصطفی دُرّی صحبت‌های دکتر احمدعلی قانع را به بوته نقد گذاشت و گفت: در مورد مطالب استاد قانع، نکاتی را عرض می‌کنم.

اول) عنوان نشست با مطالب بیان شده سنخیت زیادی نداشت. بیانات ایشان ارتباطی به حقوق شهروندی نداشت. ایشان صرفا در مورد فیلترینگ سخن گفتند. شهروند چند معنا دارد. یک معنای آن این است که تابعین یک کشور، شهروند آن حساب‌ می‌‌شوند و لذا اگر حقی برای شهروندان یک کشور ثابت شد، جهانگردان چنین حقی را نخواهند داشت.

دوم) وقتی ما این موضوع را از منظر شهروندی بررسی‌ می‌‌کنیم، در حقیقت دو حق شهروندی با هم تضاد و تنازع دارند. یک حق، حق استفاده آزاد از فضای مجازی و دسترسی به اطلاعات و دیگری، ایجاد فضای پاک در جامعه. در این نشست‌ می‌‌خواهیم این نکته را بررسی بکنیم که آیا فیلترینگ از مصادیق حق دوم است یا خیر؟ که آقای قانع به این نکته نپرداخت. این نکات باید پاسخ داده شود که آیا حق آزادی از حقوق ذاتی است که اعطایی از جانب هیچ دین و شرعی نیست؟ اگر ایشان این حق را ذاتی‌ می‌‌دانند، پس چگونه‌ می‌‌توان آن را محدود کرد؟

سوم) سیره اهل بیت علیهم السلام در مورد کتب ضاله چه بود؟ داستان ابن ابی العوجاء که برای همه صحبت‌ می‌‌کرده و صحابی امام صادق علیه السلام با او برخورد‌ می‌‌کنند و او‌ می‌‌گوید اگر امام صادق بود اینگونه برخورد‌ نمی‌‌کرد، این داستان چگونه تحلیل‌ می‌‌شود؟

آقای دکتر، بیشتر استدلال‌ می‌‌کنند به امور جنسی. همه در مقام نظر متفق هستند که این امور و مطالبی که مربوط به هتک و ناسزاست باید خارج از دسترس باشد. آنچه مورد نزاع است، دسترسی به مطالب خبری و علمی است که از نظر حاکمان کشورمان گمراه کننده هستند. چراکه دسته از مردم این مطالب را گمراه کننده‌ نمی‌‌دانند؛ و ممکن است بگویند اتفاقا صدا و سیمای ماست که اخبار را تحریف‌ می‌کند.

چهارم) اقدامات سلبی مانند فیلترینگ، باعث کم کاری و تنبلی دستگاه‌های متولی اقدامات ایجابی‌ می‌‌شود.

پنجم) اینکه فیلترینگ عمومیت پیدا کند و صرفا برای سایت‌های مستهجن نباشد، قبح استفاده از فیلتر شکن را از بین‌ می‌‌برد؛ و فرد با استفاده از فیلتر شکن برای سایتهای خبری و علمی مخالف،‌ می‌تواند نگاهی نیز به مطالب غیر اخلاقی‌ می‌‌اندازد! زیرا در صورت توبیخ شخص استفاده کننده، او چنین جواب‌ می‌‌دهد که من برای تارنماهای علمی و خبری از فیلترشکن استفاده‌ می‌کنم؛ و این یعنی فیلترینگ باعث‌ می‌‌شود که کَرَّ عَلی مَا فَرّّ رخ دهد.

پاسخ به نقدها

پس از پایان سخنان ناقد، استاد قانع به پاسخ نقدهایی که بیان شد پرداخت و گفت: اشکال نخست استاد دری وارد است و من هم قبول دارم.

اما مطلب دوم این است که‌ می‌‌فرمایید حق استفاده از اطلاعات، مصداق آزادی است و آزادی هم حق ذاتی است، صحیح نیست؛ زیرا اگر ذاتی بود که از آن جدا‌ نمی‌‌شد چرا که ذاتی الشیئ لا یعلل و لا ینفک عنه. پس در اسلام چیزی به نام آزادی مطلق نداریم و لازم است که آزادی‌ها نیز محدود شوند. حتی خود غربی‌ها هم که شعار آزادی سر‌ می‌‌دهند، آزادی مطلق را عملا اجرا‌ نمی‌‌کنند.

اما پیرامون نقدهای حضرتعالی به محتوا عرض‌ می‌‌شود که در مورد تورات او انجیل روایت داریم که این دو کتاب را رها کنید زیرا تحریف شده‌اند. پس مورد نهی واقع شده‌اند.

در مورد داستان ابن ابی العوجاء، اگر طرف سخن، امام صادق علیه‌السلام و شاگردان ایشان باشند، خب مشکلی نیست؛ زیرا ایشان مصون هستند از انحراف. ولی اینکه مردم عادی که آمار مطالعه شان به چند دقیقه کوتاه هم‌ نمی‌‌رسد، به همه مطالب دسترسی داشته باشند، این نشاید.

نکته بعد اینکه، بحث من منحصر در فیلترینگ مطالب مستهجن نیست. هرچند معتقدم که اگر حاکمان کشور، حجاب را اختیاری کنند، بی بند و باری در ایران از بسیاری از کشورها بیشتر خواهد بود!

من ۹ محور را بیان کردم که در همه آن‌ها فیلترینگ مثل مسائل مستهجن، ضروری است. از جمله مسائل امنیتی، مسائل نظامی و جاهایی که فتنه‌‌ای برپا می‌شود و…؛ و البته بنده‌ نمی‌‌خواهم نحوه فیلترینگ در کشور را تایید کنم.

پیرامون نکته چهارم شما هم عرض می‌شود که این سخن کامل نیست؛ زیرا در مورد غذاهای مادی هیچ گاه چنین سخنی‌ نمی‌‌گویید؛ مثلا هیچ گاه مجاز‌ نمی‌‌دانید که وزارت بهداشت همه غذاهای مادی از قبیل مفید و مضر را آزادانه توزیع کند؛ به بهانه اینکه دستگاه‌های تولیدکننده مواد غذایی مفید، سست و کم کار‌ می‌‌شوند. غذاهای معنوی از غذاهای مادی که مهم ترند.

آخرین نکته اینکه فرمودید فیلترینگ باعث شکستن قبح فیلترشکن‌ می‌‌شود، باید عرض کنم که ما باید با فقه و شریعت پیش برویم، اگر فقه و دین ما چیزی را تایید کرد، بدون درنگ و مسامحه اجرا کنیم. ما‌ می‌‌خواهیم بگوییم که خود فعل این شخص (استفاده از سایت‌های خبری و… مخالف و معاند) حرام است، شما‌ می‌‌فرمایید مانع کار حرام این شخص نشوید که مبادا دچار فعل حرامی مانند استفاده از فیلتر شکن شود!

سخن شما مانند این است که بگوییم اگر خدای سبحان شراب را حرام‌ نمی‌‌کرد، مردم اینقدر دچار شرب خمر که حرام است‌ نمی‌‌شدند! ما‌ می‌‌گوییم حکم، حکم خداست. چه مردم مرتکب شوند و چه مرتکب نشوند، حرام است.