واکاوی برخی روایات حجاب منسوب به حضرت زهرا(س)

زهره اخوان مقدم، دانشیار دانشگاه علوم قرآن کریم، معقد است: برخی روایات حجاب منتسب به فاطمه(س) جعلی یا در منابع غیر معتبر نقل شده و محتوای آن ضعیف، مضطرب و غیر قابل اعتماد است؛ پیامبر(ص) بر حضور زنان در اجتماع تاکید فرموده است ولی سنت خلفا سبب شد تا این مسئله کم‌رنگ شود.

به گزارش شبکه اجتهاد، زهره اخوان‌مقدم، دانشیار دانشگاه علوم قرآن کریم، در نشست علمی «واکاوی برخی روایات حجاب منسوب به حضرت زهرا(س)» گفت: گفته شده اصول دین پنج تا هست و فروع دین ۱۰ تا ولی اینکه این ۱۰ تا جدا شده است نه اینکه مابقی عبادات جزء دین نیستند، بلکه قطعا حجاب هم جزء اعمال عبادی و فروعات دینی است و دست کم شش آیه درباره حجاب داریم از جمله در آیه ۳۱ سوره نور و ۵۹ احزاب. در سوره احزاب فرموده است که به زنان و دخترانت و زنان مؤمنه بگو جلابیبشان را به خودشان نزدیک کنند. در سوره نور هم ابتدا به مردان دستوراتی از جمله فروانداختن نگاه داده شده و سپس عینا به زنان همین سفارش شده و چند دستور  اضافه هم دارد.

اخوان‌مقدم افزود: از جمله این دستورات اضافه آن است که زینت‌ها را آشکار نکنید مگر (الا) آنچه را که آشکار است. دستور اضافه دیگر این است که خمارها را روی سر و گردن بیندازند. دستورات دیگر هم شامل آشکار نکردن عورات برای اطفالی که بر آن وقوف دارند و پا نکوبیدن هنگام راه رفتن و آشکار شدن زینت‌ها است. به نظر بنده اولین رخصت الهی در این آیات برای زنان تعبیر «ما ظهر منها» است و ما باید از این رخصت‌ها و استثناءها استفاده کنیم.

وی افزود: براساس این آیات زینت زنان باطنی و ظاهری است و آشکار کردن زینت ظاهری ایرادی ندارد. در روایتی از امام صادق(ع) تعبیر «ما دون الخمار» به کار رفته که در مفهوم آن بین علما بحث زیادی وجود دارد که مراد از دون، به معنای پایین یا تحت است و اختلاف فتاوایی هم به همین دلیل وجود دارد. غالب مفسران و فقها گفته‌اند پوشاندن وجه و کفین واجب نیست.

استاد دانشگاه علوم قرآن با بیان اینکه حضرت زهرا(س) فرموده‌اند که خوب است از رخصت‌های الهی استفاده کنیم، گفت: در نقلی بیان شده که دختر وقتی حیض شد روسری بیندازد یعنی ملاک حیض است نه سن و حتی این رخصت تا جایی در روایت پیش رفته که فرموده اگر قادر به تهیه خمار نباشد، نیازی نیست. البته معمولا اینطور نمی‌شود که کسی نتواند خمار (روسری) تهیه کند.

حکم زنان پیامبر(ص) را به هم تعمیم می‌دهند

وی با اشاره به آیات مرتبط در سوره احزاب گفت: در آیه ۳۲ و ۳۳ با صراحت فرموده است که ای زنان پیامبر(ص) شما مانند بقیه زنان نیستید، و نباید در صدایتان خضوع داشته باشید و … ولی باز شاهدیم که این حکم اختصاصیِ ایشان را به همه زنان تعمیم می‌دهند. کما اینکه قرآن کریم دستور داده تا اگر کسی چیزی بخواهد باید از پشت پرده با زنان پیامبر(ص) مواجه شود ولی باز برخی این حکم اختصاصی را به همه زنان تعمیم می‌دهند. البته بین مفسران در مورد آیات ۳۲ و ۳۳ احزاب اختلاف وجود دارد و برخی مفسران گفته‌اند مراد آیه حکم اضافه قائل شدن فقط برای زنان پیامبر(ص) است و مردم موظف بودند از پشت پرده با آنان سخن بگویند و آنان حتی با پوشش هم نباید زیاد در ملا عام رفت و آمد کنند، بنابر این اسلام دستور پرده‌نشینی به همه زنان نداده است و دستور اختصاصی به زنان پیامبر(ص) هم به خاطر پیش‌بینی حضرت محمد(س) بود تا زنان ایشان در آینده دستاویزی برای سوء استفاده در مسائل سیاسی قرار نگیرند.

اخوان مقدم تصریح کرد: برخی مفسران گفته‌اند «بدون شک» این حکم (پرده‌نشینی و در خانه ماندن زنان) حکمی عام و برای همه بانوان است؛ این تعبیرِ «بدون شک» جالب است، این آیات در طول تاریخ اسلام دستاویزی شده تا برخی همه بدن زن و حتی صدای او را عورت حساب کنند به همین دلیل برخی فقط برای درمان و شهادت در محکمه اجازه خروج از منزل را به زنان را داده‌اند.

دانشیار دانشگاه علوم قرآن کریم با اشاره به حدیث منسوب به حضرت فاطمه(س)، اضافه کرد: حدیث این است که امام علی(ع) فرمودند ما نزد پیامبر(ص) نشسته بودیم و ایشان فرمودند که چه چیزی برای زنان بهتر است و همه ما از جواب درماندیم و من خدمت فاطمه(س) رفتم و این سؤال را مطرح کردم و ایشان  فرمودند که من می‌دانم: خیر للنساء ان لا یرون الرجال و … بهترین چیز برای زنان آن است که او مردان را نبیند و مردان هم او را نبینند. امام علی(ع) فرمودند من نزد پیامبر(ص) برگشتم و ماوقع را بازگو کردم و پیامبر(ص) فرمودند: چه کسی این را به تو گفت؟ چون تو وقتی نزد من بودی نمی‌دانستی و علی(ع) جواب داد: فاطمه؛ پیامبر(ص) فرمودند: فاطمه بعضه منی.

وی با بیان اینکه غرض بنده زیر سؤال بردن و کمرنگ کردن حجاب نیست، افزود: هدف بنده این است که روایت غلطی را که به فاطمه(س) منسوب است و از آن نتایج نادرستی گرفته شده زیر سؤال ببرم. در بحارالانوار هم روایتی بیان شده درباره خوردن ادرار پیامبر به نیت تبرک و شفا، که برخی متاسفانه این حدیث را درست می‌شمارند و از کسی که چنین حدیثی را درست بداند و آن را توجیه کند پس صحت قائل شدن برای حدیث قبلی و حدیث قعر بیت هم جای تعجب نیست. پرفسور تیجانی در کتاب «کل الحلول عند آل الرسول» شواهد زیادی آورده که زنان در جنگ‌ها و موارد دیگر همراه پیامبر(ص) بودند و چنین احادیثی را مخالف صریح قرآن می‌داند، بزرگوار دیگری در مجله علوم حدیث، مقاله‌ای در رد تیجانی نوشته و از حدیث منسوب به حضرت فاطمه(س) دفاع کرده است. برخی برای منع خروج زنان حتی برای رفتن به مسجد هم از این روایت استفاده کرده‌اند.

چرا این روایات را بررسی می‌کنیم؟

وی با تاکید بر لزوم پرداختن به این روایت برای رد آن بیان کرد: اولین ضرورت این است که سخنان معصومان(ع) روی چشم ما جا دارد و با سخن افراد دیگر مانند ابن سینا و ارسطو و ملاصدرا و بزرگان دینی و علمی دیگر فرق دارد و اگر انتساب آن قطعی باشد باید تبعیت شود، دومین ضرورت این است که برخی روایات از باب من بلغ شاید قابل مسامحه باشد، مثلا ممکن است گفته شود در فلان شب فلان نماز اینقدر ثواب دارد، این روایت اگر ضعیف هم باشد به جایی بر نمی‌خورد و ثوابی برای فرد نوشته می‌شود و تبعات منفی اجتماعی، سیاسی و … ندارد ولی روایت مورد بحث تبدیل به قاعده و قانون اجتماعی و فقهی می‌شود. باعث سرزنش و اختلاف خانوادگی و … می‌شود. ضرورت سوم این است که اگر معصوم سخنی نفرموده باشند و ما بگوییم فرموده حتی طبق فتاوا، روزه را باطل می‌کند. بنابراین ما باید به صدور یک مطلب از معصوم مطمئن باشیم تا به او نسبت دهیم.

این پژوهشگر و نویسنده اظهار کرد: برخی روایات غلط طوری جا افتاده که در سایتی نوشته بود علم فاطمه(س) از علم همه حتی علی(ع) بالاتر بود و امام(ع) برای کسب علم در محضر حضرت زهرا(س) زانو می‌زد که این هم مایه تعجب است و هم جای اشکال دارد؛ البته ما همه اهل بیت(ع) را نور واحد و دارای علم لدنی می‌دانیم ولی علم امام(ع) را نباید کمتر از فاطمه(س) بدانیم.

وی در نقد این روایت، افزود: این روایت در کتب متقدم شیعه یعنی کتب اربعه و ماقبل آن نیامده است و همین نمره منفی برای آن است، البته وجود حدیث در کتب اربعه دال بر صحت آن نیست و احادیثی در کافی داریم که معتبر نیست. نکته دیگر اینکه منابعی که این حدیث را ذکر کرده‌اند از کتاب جعفریات نقل کرده‌اند و نوادر و دعائم هم نسخه‌های دیگری از جعفریات هستند و تمامی منابع قرن ششم، دهم و یازدهم همه از یک منبع نقل کرده و آن جعفریات است (که به نام اشعثیات و یا علویات هم نامبردار شده)؛ راوی این روایت هم تکذیب شده است و حدیث اعمی (اینکه فرد نابینایی خانه پیامبر(ص) آمد و ایشان به او نگاه نکرد …) همچنین حدیث قعر بیت هم توسط همین فرد بیان شده است و سلسله راویان آن عامی(سنی) هستند.

اخوان مقدم با بیان اینکه کل نوادر راوندی و نیمی از دعائم قاضی نعمان از اشعثیات است، اضافه کرد: پس تنها منبع شیعه این حدیث کتاب جعفریات، اشعثیات(قرن ۴) و یا علویات است. نویسنده اشعثیات متولد کوفه است و در مصر منتشر شده و ۱۶۰۰ حدیث و اشکالات فراوانی مانند اضطراب و منابع و اسناد و … دارد. وی که خیلی تمایل بین فرقه‌ای داشته مدعی است که روایت را از نوه امام کاظم(ع) شنیده است. فضل الله راوندی در قرن ششم این روایت را براساس همین کتب آورده و در قرن هفتم هم ابن طاووس آن را بیان کرده است. در قرن ۱۱ هم علامه مجلسی چون دسترسی نداشته ذکر نکرده و در قرن ۱۳، محدث نوری آن را آورده است.

وی اضافه کرد: مگر می‌شود این سخن به همراه سخنان متعدد دیگر از امام هفتم فقط برای اسماعیل(پسر امام) نقل شده و کس دیگری نشنیده باشد و پس از ۱۵۰ سال در قرن چهارم آن هم در مصر به دست ابن اشعث رسیده باشد؟ ضمن اینکه متن این حدیث هم مضطرب است. اشکال دیگر کتاب هم تعارض آن با فقه شیعه است از جمله اینکه اشعثیات یا جعفریات، غنا را جایز دانسته‌اند. قائل به وجوب پوشش مو نزد برادر، لازم نبودن قضای روزه هنگام فراموشی غسل جنابت، نافذ دانستن سه طلاق در یک مجلس، کافی بودن یکبار مکیدن شیر برای محرمیت رضاعی و عذاب شدن ابوطالب(ع) و … شده و آن را به امام هفتم(ع) نسبت داده است.

نقل روایات منسوب به فاطمه(س) در منابع غیر معتبر

اخوان مقدم بیان کرد: در این کتاب سخنان عمر و عایشه و برخی صحابه دیگر را به امیرالمؤمنین(ع) نسبت داده است، همچنین بخشی از کتاب فقط منقولات صحابه است؛ سخنی را از یک طریق به امام علی(ع) و از طریق دیگر به عایشه نسبت داده است.

دانشیار دانشگاه علوم قرآن کریم در نقد محتوایی این روایت تصریح کرد: این روایت در مخالفت با احادیث دیگر در منابع قویتر است؛ ولی متاسفانه این حدیث ضعیف مورد استناد در فقه و اخلاق و فتوا قرار می‌گیرد در حالی که در کافی روایت معتبری نقل کرده که مورد استناد قرار نمی‌گیرد؛ نقل شده است که پیامبر(ص) و جابر همراه همدیگر به منزل فاطمه(س) رفتند، حضرت در زدند و اجازه ورود خواستند، فاطمه(س) گفت بفرمایید و پیامبر(ص) فرمودند من یک همراه هم دارم؛ فاطمه(س) فرمود من مقنعه (پوشش) ندارم و پیامبر(ص) فرمود اضافه لباست را روی سرت بینداز. جابر گفته من دیدم رنگ صورت فاطمه(س) آنقدر زرد بود مانند شکم ملخ (این نشان می‌دهد صورت فاطمه باز بوده و جابر هم نگاه کرده است). پیامبر(ص) برای شفای فاطمه(س) دعا کرد و خون در صورت مبارک دخترشان جاری شد و جابر باز چهره آن حضرت را بعد از تغییر دیده است.

وی افزود: حال جای این سؤال است که آیا اضطراری در این دیدار بوده است؟ آیا کسی جابر را به خاطر دیدن چهره فاطمه(س) سرزنش کرد؟ آیا پیامبر(ص) وقتی دید فاطمه(س) مقنعه ندارد داخل نرفت؟ آیا جابر جوان نبود؟ آیا پیامبر فرمود صورتت را بپوشان و یا آیا جلوی ورود جابر را گرفتند؟ شیخ انصاری براساس همین روایت فتوا داده که پوشاندن صورت واجب نیست ولی جالب اینکه برخی این حدیث را محال دانسته و حدیث قبلی را که مستند و منبع ندارد، توجیه کرده‌اند. متاسفانه ذهنیت‌ها و پیش فرض‌هایی ایجاد و بعد توجیه می‌شود.

اخوان مقدم با بیان اینکه روایت با الفاظ مختلف نقل شده که نشانه ضعف آن است، افزود: همچنین روایت درصدد تقلیل شان علم امام علی(ع) و زیر سؤال بردن آن است. ضمن اینکه این روایت در تعارض با روایاتی است که بر جواز حضور زن در اجتماع تصریح کرده‌اند. روایات متعدد داریم که زنان نماز را در مسجد بخوانند و بر استحباب در استمرار حج عمره برای زنان تاکید شده است. همچنین زنان در جنگها با مسلمانان همراهی داشتند، اولین نماز گروهی پیامبر(ص) همراه یک زن(خدیجه) بوده و مسجد مدینه باب‌النساء داشته است. همچنین در احکام فقهی داریم که زن هنگام حیض به مسجد نرود پس رفتن آنها جایز بوده که در این شرایط منع شده‌اند. سلمان به منزل فاطمه(س) می‌رفت و در کارها به ایشان کمک می‌کرد.

وی تاکید کرد: عملکرد پیامبر(ص) تشویق حضور زنان بوده است و عملکرد و رفتار خلفا سبب شده تا کمرنگ شود و حتی تا جایی پیش رفتند که در معماری مساجد هم اثر گذاشت به طوری که دیگر مکان مشخصی برای بانون در مساجد ساخته نمی‌شد؛ برخی خلفا روحیه زن‌ستیزانه داشتند و این روحیات بر سنت پیامبر(ص) سایه افکند.

منبع: ایکنا