شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اختصاصی شبکه اجتهاد: استاد محمد عندلیب همدانی از شاگردان حضرات آیات میرزاجواد تبریزی، فاضل لنکرانی و وحید خراسانی و عضو سابق جامعه مدرسین حوزه علمیه قم است. او که اکنون به تدریس خارج فقه اصول و تألیف کتب علمی در حوزه علمیه قم مشغول است در گفتگویی به شبهات فقهی و کلامی در رابطه با موضوع عزاداری در شرایط موجود پاسخ داده است. این استاد حوزه علمیه معتقد است وثاقت علمی کسانی که در ستاد ملی کرونا حضور دارند ثابت هست و همین مقدار برای حجیت قول آن‌ها کفایت می‌کند و این یک مسئله اجتماعی است، نمی‌توان گفت تشخیصش بر عهده مکلف است؛ بنابراین تصمیمات ستاد برای همه‌ی افراد جامعه لازم الاتباع است و همچنین مراجع تقلید تأکید کردند که آنچه که مربوط به حفظ سلامتی مردم و اجتماع می‌باشد، واجب است.
آیا نظرات ستاد ملی مبارزه با کرونا به‌عنوان مرجع تصمیم‌گیری پیرامون این موضوع، اعتبار شرعی دارد؟ و تبعیت از آن وجوب شرعی دارد؟ چنانچه احتمال یا علم به خطا در تصمیمات ایشان وجود داشته باشد، چگونه است؟
عندلیب همدانی: سیره‌ی عقلا بر رجوع جاهل به عالم هست، لذا با توجه به اینکه به وثاقت علمی کسانی که در این ستاد حضور دارند ثابت هست، همین مقدار برای ما کفایت می‌کند که قول آن‌ها حجیت داشته باشد. همان‌طور که سیره‌ی عقلا بر این است که نظم و انضباط در جامعه باید رعایت شود و از هرج‌ومرج دوری گردد، لذا تصمیماتی که این ستاد می‌گیرد به جهت دوری از هرج‌ومرج و بی‌نظمی در اجتماع، برای همه‌ی افراد جامعه لازم الاتباع هست.
با توجه به اینکه این بیماری یک مسئله‌ی جهانی و عمومی است لذا نمی‌توان به‌صورت یک قضیه شخصی با این مسئله برخورد کرد و بر همگان لازم است که تصمیمات و دستوراتی را که این ستاد ابلاغ می‌کند اطاعت و طبق آن حرکت کنند.
در فرض اینکه احتمال خطا، این احتمال قابل پذیرش نیست و ما با توجه به اینکه ایشان اهل خبره هستند و قولشان حجت است، بر اساس نظر آن‌ها باید عمل کنیم. در فرض علم به خطا نسبت به وظایف شخصیه تا جایی که در حیطه شخص است اطاعت از آن‌ها لازم نیست و باید طبق علم عمل کرد، منتها نسبت به وظایف عمومی و اموری که مربوط به امور عموم جامعه می‌شود، رعایت از دستورات ستاد واجب می‌شود چون که مسئله اجتماعی است و هر کسی نمی‌تواند بر اساس علم خودش تصمیم بگیرد.
آیا محدود کردن عزاداری به برنامه‌های صداوسیما و فضای مجازی مصداق هتک حرمت یا عدم اقامه عزای سیدالشهداء علیه‌السلام هست؟
عندلیب همدانی: در فرض اینکه هیچ راه چاره‌‌ای نداشته باشیم و اقامه عزا منحصر به فضای مجازی و صداوسیما شود، مانعی ندارد و هتک حرمت محسوب نمی‌شود. همین خودش مصداق اقامه عزا و تعظیم شعائر است. گرچه الآن منحصر به این فضای مجازی نشده و در شرایط موجود و با رعایت دستورات بهداشتی اقامه عزا در فضای خارجی هم ممکن است و انحصاری که در سؤال آمده به وجود نیامده، اما بر فرض اینکه انحصار هم پیش بیاید باز این اقامه عزا در فضای مجازی چون که چاره‌‌ای نیست مانعی ندارد.
در تزاحم بین اقامه عزا به شیوه متعارف که به تعبیر برخی از بزرگان یک عمل مستحبی است که چند عمل واجب مثل احیاء مذهب و تعظیم شعائر الهی متوقف بر آن است و حفظ جان مؤمنین از بیماری یا مرگ کدام اولویت دارد؟ در این خصوص برخی بر اساس بعضی از شواهد تاریخی مانند تأکید به زیارت حرم سیدالشهداء (ع) حتی با وجود احتمال قطع دست زائران و یا قتل زوار امام حسین توسط سلاطین جور مدعی هستند حتی در فرض علم به خطر افتادن جان عده‌ای از مؤمنین باید مجالس عزای سیدالشهداء به‌صورت متعارف تشکیل شود. در این رابطه توضیح دهید.
عندلیب همدانی: اولاً در این فرض تزاحم وجود ندارد به خاطر اینکه شما می‌توانید اقامه عزا را با رعایت دستورات بهداشتی انجام بدهید و لذا تزاحم نیست و بر فرض اینکه اگر تزاحم شد و هیچ راهی نبود جز تزاحم بین اقامه عزا و حفظ جان مؤمنین خب قطعاً حفظ جان مؤمنین اولویت دارد.
نسبت به شواهدی که ذکر شده که در طول تاریخ زوار امام حسین (ع) را به قتل می‌رساندند یا دست قطع می‌کردند این جریان معروف تاریخی که زائری داشت می‌رفت و دستش رو می‌خواستند قطع کنند، گفت یک دستم رو سال قبل قطع کردید و دست دیگرش را امسال قطع کردند و به کتاب مروج الذهب نسبت دادند، این جریان تاریخی شاهد و مدرک معتبری ندارد. در مورج ذهب ما گشتیم پیدا نشد و در کتاب‌‌‌های دیگر هم این جریان پیدا نشد.
تنها چیزی که هست این است که متوکل به قبر مطهر سید الشهداء (ع) جسارت کرد و آب بست. لذا جریان قطع ید هیچ شاهدی ندارد که بخواهیم بر اساس آن تصمیم‌گیری کنیم و فتوا بدهیم.
نکته‌ی بعدی اینکه آن تأکیدی که ائمه به زیارت سید الشهداء (ع) داشتند و در بعضی از روایات دارد که حتی اگر خوف دارید به زیارت بروید و اینکه زیارتی که با خوف است ثوابش بیشتر است، مربوط به شرایط آن دوران است که سلاطین جور می‌خواستند جلوی زیارت سید الشهداء (ع) را بگیرند و کم رنگ کنند و خاموش کنند و لذا ائمه با توجه به شرایط آن زمان این سفارش را می‌کردند که چراغ حرم سید الشهداء (ع) خاموش و تعطیل نشود.
نظیر روایاتی که در باب حج داریم که هر چند حج یک‌بار در عمر واجب عینی است، اما در باب حج یک وجوب کفایی هم داریم و آن اینکه حج خانه خدا نباید تعطیل شود، لذا فرمودند اگر در سالی دیدید هیچ حاجی به حج نرفته‌اند، بر کسانی که قبلاً حج رفتند بر آن‌ها واجب می‌شود که حج رو اقامه کنند و نگذارند حج تعطیل شود.
زیارت سید الشهداء (ع) و اقامه عزا هم همین‌طور است؛ در آن دوران با توجه به آن شرایط بایستی می‌رفتند برای زیارت که تعطیل نشود؛ اما الآن قضیه فرق می‌کند، الآن بحث جلوگیری از بیماری و حفظ جان مؤمنین هست و باید این رعایت شود.
برخی از مؤمنین با استناد به اینکه تشخیص موضوع به عهده مکلف است می‌گویند حتی با وجود اعلام نظر از سوی برخی از مراجع مبنی بر رعایت دستورات بهداشتی و محدود کردن مجالس عزا، از آنجا که ما علم به عدم ضرر داریم پس مجالس را به شیوه متعارف برگزار می‌کنیم. آیا این ادعا صحیح است؟
عندلیب همدانی: اینجا به خاطر اینکه یک موضوع اولاً تخصصی است و ثانیاً یک مسئله اجتماعی است نمی‌توان گفت تشخیصش بر عهده مکلف است. اولاً موضوع تخصصی است تشخیصش بر عهده‌ی متخصصین است و چون یک مسئله‌ی اجتماعی است و پای جان مردم و سلامتی آن‌ها در میان است بایستی بر اساس نظرات متخصصین و اهل‌فن تصمیم‌گیری گردد.
با توجه به برخی از اعتقادات شیعیان مبنی بر متبرک بودن حرم مطهر سیدالشهداء (ع) و مجالس روضه و آنچه متعلق به آن حضرت است حتی چای روضه و استشفاء به آن‌ها توسط بسیاری از بزرگان در طول تاریخ، آیا می‌توان نتیجه گرفت که مجالس روضه و اقامه عزا مصون از بیماری و آسیب‌های ناشی از این ویروس و امثال آن است؟ آیا این ادبیات در دنیای معاصر قابل طرح است و موجب وهن مذهب نمی‌شود؟ جمع بین این اعتقاد و وجوب رعایت دستورات بهداشتی و تبیین آن برای نسل جوان چگونه است؟
عندلیب همدانی: باید توجه داشت هر چند ما اعتقاد داریم به مقامات اهل‌بیت (ع) و کرامات آن‌ها اما باید توجه کرد که کرامات و مقامات به‌عنوان یک معجزه بوده و شرایط خاصی مطرح می‌شده است، این‌طور نیست که ما بخواهیم اسباب عادی را کنار بگذاریم و بگوییم حرم‌‌‌های اهل‌بیت (ع) دارالشفاء است و هر کسی مریض شد، برود حرم و بیمارستان‌‌‌ها را تعطیل کنیم.
در زمان خود اهل‌بیت (ع) هم این سیره نبوده است، این‌طور نبود که اهل‌بیت (ع) به مردم بگویند شما هر وقت مریض شدید بیاید در خانه‌ی ما تا شفا بگیرید! مردم به متخصصین مراجعه می‌کردند و خود اهل‌بیت (ع) به اطباء مراجعه می‌کردند و دارو مصرف می‌کردند. لذا نمی‌توان اسباب عادی رو مطلقاً کنار گذاشت و بگوییم اینجا دارالشفاء است و هر کسی مریض شد بیاید اینجا، این یک حرف غلط است و خلاف باورهای صحیح دینی شیعه است.
آیا در طول تاریخ موارد مشابهی وجود داشته که عزاداری سیدالشهدا علیه‌السلام تحت تأثیر شرائط زمانه دچار محدودیت یا تغییر شکل شده باشد؟ برخورد بزرگان دین و علماء با این مساله چگونه بوده است؟
عندلیب همدانی: آنچه مسلم هست در دوره‌ی رضاخان مدتی اقامه عزا منع می‌شد و تعطیل می‌کردند، در همان دوره هم ما شاهد هستیم که علماء و بزرگان دین به مردم نگفتند شما بلغ ما بلغ باید مجلس برپا کنید.
در آن دوران هم بزرگان توصیه‌شان بر این بود که مجالس مخفیانه برگزار شود، بی‌سروصدا برگزار شود که مردم مورد تعرض نیروهای حکومتی قرار نگیرند. قبل از اذان صبح مجلس می‌گرفتند تو پستو‌‌‌های خانه و توی سرداب‌‌‌ها، یک جوری بالاخره مجالس عزا برپا می‌شد که نیروها متوجه نشوند و مردم آسیب نبینند. این هم باز شاهدی است بر این که باید در شرایط مختلف زمانه، نکات مناسب هر زمان رعایت شود و نمی‌توانیم به مردم بگوییم شما به هر کیفیتی مجلس رو برپا کنید و هر اتفاقی هم افتاد، افتاد.
با توجه به وجود بسیاری از تجمعات در شرائط فعلی در سطح کشور مانند بازارها، سفرها، هواپیما، مترو، اتوبوس و برگزاری مجالس عروسی، آیا تمرکز بر روی عزاداری و منع از آن جا دارد؟
عندلیب همدانی: این اشکال نقضی در واقع وارد است و این‌‌‌ها بایستی در همه‌ی موارد جلوگیری کنند. اینکه حالا جلوگیری نشده این دلیل نمی‌شود که ما هم جلوگیری نکنیم و کوتاهی کنیم و اعتنا نکنیم به دستورات بهداشتی. به تعبیری اگر بخواهد آسیبی از طریق دین وارد شود، این مفسده‌اش بیشتر از آسیب‌‌‌هایی است که از طرق غیردینی به جامعه وارد می‌شود، ولو اینکه این سفرها، این ازدحام‌‌‌ها، این شلوغی‌‌‌ها ضرر دارد، خطر دارد و باید آن‌ها هم ترک شود، اما اگر به‌عنوان دین و به نام دین بخواهد یک آسیبی به جامعه وارد شود، این مفسده‌اش بیشتر است، لذا ما وظیفه داریم در آنچه که مربوط به دین و مذهب می‌شود کنترل و رعایت کنیم، حالا اگر بقیه هم دوست داشتند رعایت کنند یا نکنند در این جهت ما باید رعایت کنیم.
در پایان توصیه حضرتعالی پیرامون برگزاری عزای سیدالشهداء علیه‌السلام و کیفیت تعظیم شعائر حسینی در این شرائط چیست؟
عندلیب همدانی: توصیه این است که با رعایت دستورات بهداشتی و ضوابطی که مشخص شده مراسم برگزار شود، مردم هم کاملاً رعایت کنند. توصیه‌ی همه‌ی علماء، مراجع تقلید و بزرگان دین همین بوده است. همه‌ی مراجع تقلید تأکید کردند که رعایت دستورات بهداشتی و آنچه که مربوط به حفظ سلامتی مردم و اجتماع است واجب است.
