شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اختصاصی شبکه اجتهاد: توجه اجتهادی و استنباطی به رفتارهای عقیده‌مندی و تلاش برای به‌دست‌آوردن احکام خمسه رفتارهای اعتقادی و تبویب باب فقهی جدید به نام «فقه‌العقیده» موضوع مورد اشاره در این یادداشت است. با توجه به رویکردهای جدید، «فقه» بر اساس اصول، مبانی و مبادی پذیرفته‌شده، نیازمند گسترش و باز‌مهندسی و توسعه مرزهای دانشی خود است. یکی از حوزه‌هایی که تا به حال از منظر فقه بدان پرداخته نشده، حوزه باورمندی قلبی است که از این موضوع به «فقه‌العقیده» تعبیر میشود. این دانش، تکیه بر مباحث کلامی و فلسفی اسلامی و ریشه در کتب نخستین فقهی شیعه دارد.
واژه شناسی «فقه‌العقیده»
واژه «فقه» علاوه بر معنای لغوی آن، که فهم دقیق باشد، در اصطلاح دارای دو معنای عام (شناخت دین) و معنای خاص (شناخت احکام دین) است؛ با توجه به هر یک از معانی یادشده، در تفسیر «فقه‌العقیده» دو رویکرد روشی قابل تصویر خواهد بود:
۱- فقه‌العقیده کلامی
بنابر معنای عام فقه (شناخت دین) در فقه‌العقیده، ما به‌دنبال استنباط عالمانه و مجتهدانه گزاره‌های توصیفی اعتقادی از منابع موردقبول دین هستیم تا بتوانیم در مورد محمول‌های کلامی (صحت و سقم قضایای اعتقادی) تعیین تکلیف کنیم و دنبال آن نیستیم که کلام را فقهی به معنای رساله‌ای و فقه خاص نماییم از این‌روی می‌توانیم آن را فقه‌العقیده کلامی نامگذاری نماییم.
۲- فقه‌العقیده خاص فقهی
هنگامی که در «فقه‌العقیده» معنای خاص فقه (شناخت احکام دین) اراده شود، در این صورت مدعی آن هستیم که دائره موضوع فقه متعارف، به حریم اعتقادات و اعمال جوانحی نیز توسعه داده شده و لازم است که رفتارهای عقیده‌مندی نیز در کنار افعال جوارحی از نگاه شرع و تکلیف بررسی شود و وظیفه عملی مکلف در قبال این رفتارها تبیین گردد.
شمول فقه نسبت به رفتارهای جوانحی
طبق آنچه گفته شد با توجه به موضوع فقه خاص که رفتار مکلفان است، ادعا میشود که همه رفتارهای انسانی اعم از جوارحی و جوانحی که شرایط عامه تکلیف از جمله عقل، اختیار و بلوغ را داشته باشند، طبق قواعدی همانند قاعده «شمولیت احکام»، قاعده «لکل واقعه حکم» و امثال آن در قلمرو فقه قرار می‌گیرند و باید احکام فقهی آنها را به دست آورد.[۱]
بر این اساس، علاوه بر رفتارهای جوارحی که در فقه متعارف موضوع فقه قرار گرفته است، هر یک از رفتارهای عقیده‌مندی و حتی عواطفی و گرایشی نیز (که با واسطه یا بدون واسطه تحت اختیار انسان قرار دارند) تحت پوشش فقه قرار می‌گیرد که حاصل آن سه حوزه فقهی «فقه‌العمل» (فقه رفتارهای جوارحی یا فقه متعارف)، «فقه‌العقیده» و «فقه‌الاخلاق» خواهد بود.
رسالت فقه‌العقیده خاص فقهی
«فقه‌العقیده» در معنای مورد نظر ما، درصدد است با روش‌شناسی اجتهادی و استنباطی در حوزه علوم اعتقادی (کلام اسلامی)، موضوعات اعتقادی را از دریچه فقه به معنای خاص آن (تحصیل الحجه علی الحکم الشرعی) مورد بررسی قرار دهد و حکم شرعی تصرفات اختیاری متصور در اعتقادات (اکتساب، اجتناب، تشدید یا تضعیف هر یک از عقاید) را به دست آورد. به این معنی که دائره فقه اصطلاحی را که تنها به استنباط حکم فقهی رفتارهای جوارحی مکلفین بسنده کرده را گسترش داده و با ادخال رفتارهای جوانحی و عقیده‌مندی در گستره فقه، از حکم فقهی اکتساب یا اجتناب از یک عقیده یا ـ در صورت ذومراتب‌بودن عقیده‌ای ـ از حکم فقهی تشدید و تضعیف آن عقیده بحث کند و احکام خمسه این‌گونه رفتارهای جوانحی اختیاری را به دست آورد.
پیشینه «فقه‌العقیده»
در کشف موضوعات کلامی و بررسی صحت و سقم آنها (فقه‌العقیده کلامی) در طول تاریخ اندیشه تشیع، کارهای اجتهادی بسیاری انجام گرفته است؛ اما از منظر فقهی و در باب مستقل فقهی با روشی اجتهادی و استنباطی در جهت کشف احکام شرعی معتقدات فعالیت معتنابه‌ای صورت نپذیرفته است، هر چند در مواردی شاهد احکام فقهی در محمول موضوعات اعتقادی هستیم که حاکی از امعان‌نظر عالمان علوم اعتقادی است.[۲]
جهت استیناس اذهان به این باب جدید فقهی به تاریخچه‌ای از این بحث اشاره میشود. در سنت فقهی تشیع، نگاه فقهی و تلاش برای تعیین احکام پنج‌گانه برای رفتار عقیده‌مندی پیشینه داشته و می‌توان از تلاش بزرگانی همچون شیخ صدوق در کتاب «الهدایه فی الاصول و الفروع»[۳] و شیخ مفید در «المقنعه»[۴] و سید مرتضی در «جمل العلم و العمل»[۵] و ابوصلاح حلبی در دو کتاب معروف خود «تقریب المعارف»[۶] و «الکافی فی الفقه»[۷] و همچنین علامه حلی در دو کتاب «اجوبه المسائل المهنائیه»[۸] و «واجب الاعتقاد علی جمیع العباد»[۹] نام برد که هر یک از این بزرگان اعتقادات واجب‌التحصیل را برمی‌شمارند و نسبت به التزام آن اعتقادات با عباراتی همچون «یجب أن یعتقد …» فتوا می‌دهند و عملاً در کتب فقهی خود برای رفتار شناختی و عقیده‌مندی تعیین حکم می‌کنند و پیش از تکالیف رفتاری به بحث از تکالیف درونی و شناختی می‌پردازند. از میان فقهای متأخر نیز می‌توان به بزرگانی همچون مرحوم شیخ جعفر کاشف‌الغطاء اشاره نمود که در کتاب «کشف‌الغطاء» فن اول را به رفتارهای جوانحی اختصاص داده و از احکام شناخت و باورمندی و اعتقاد بحث نموده است. از علمای معاصر نیز مرحوم آیت‌الله تبریزی در کتاب «الانوارالالهیه» در پرسش و پاسخ‌هایی در موضوعات اعتقادی فعل عقیده‌مندی را موضوع قرار داده و برای آن حکم صادر می‌کنند. آیت‌الله وحید‌خراسانی دامت‌برکاته نیز در کتاب «منهاج‌الصالحین» و آیت‌الله سبحانی دامت‌برکاته در توضیح المسائل[۱۰] خویش تکالیف انسان را به دو دسته تکالیف عقیدتی و قلبی و تکالیف رفتاری و عملی تقسیم نموده و انسان را نسبت به عقاید و باورهایش مکلف می‌دانند.[۱۱]
حضرت استاد آیت‌الله اعرافی نیز این بحث را در ذیل کتاب فقه تربیتی[۱۲] به صورت پیوست مطرح نموده و در کتاب قلمرو دین و گستره شریعت ذیل بحث گستره فقه بدان پرداخته‌اند و مقاله‌ای نیز در این خصوص با همکاری جناب حجت‌الاسلام دکتر سید نقی موسوی تحت عنوان گسترش موضوع فقه نسبت به رفتارهای جوانحی[۱۳] ارائه نموده‌اند.
ثمره بحث فقهی از گزاره‌های اعتقادی
فایده گسترش موضوعی فقه نسبت به رفتارهای جوانحی، اهتمام اجتهادی و استنباطی به رفتارهای عقیده‌مندی خواهد بود که لازمه آن تدوین، تبویب و تنقیح باب فقهی مختص معتقدات، بازسازی و توانمندسازی تراث کلامی تشیع، تعلق ثواب و عقاب به التزامات اعتقادی، تشویق و تأنیس مکلف نسبت به التزامات اعتقادی (به‌علت تأثیر روانشناختی مطلوب گزاره‌های‌فقه در مخاطب) و ورود هر چه بیشتر آن در دامنه توجه و عمل و عقیده‌مندی مکلفان خواهد بود.
حال با توجه به پیشینه مذکور و امعان نظر عالمان دین و اشاره به ثمره این باب فقهی، لازم می‌دارد که تلاش‌های مفید پژوهشگران عرصه فقه همسو گشته تا بتوان اقدامی مؤثر در جهت توانمندسازی این بحث و تمهید مقدمات پایه‌ریزی باب فقهی جدید به نام «فقه‌العقیده» انجام داد تا بتوانیم مجموعه‌ای از معتقدات را تحت پوشش استنباط‌های اجتهادی قرار داده و احکام شرعی آنها را به دست آوریم.
—————————————————-
[۱] . ر.ک به اعرافی، علیرضا، قلمرو دین و گستره شریعت، تحقیق و نگارش: سیدرضا روحانی راد، قم، مؤسسه اشراق و عرفان، ۱۳۹۶٫
[۲] . اعرافی، علیرضا، نشست علمی رابطه فقه و اخلاق، قم، مجمع عالی حکمت اسلامی، تاریخ ۲۳/۰۹/۹۶٫
[۳] . شیخ صدوق، الهدایه فى الأصول و الفروع، قم، مؤسسه امام هادی، ۱۴۱۸ق.
[۴] . شیخ مفید، المقنعه، قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق.
[۵] . علم‌الهدی، سیدمرتضی، جمل العلم و العمل.
[۶] . حلبى، ابوصلاح، تقریب المعارف، تحقیق فارس تبریزیان، بی‌جا، ۱۴۱۷ق.
[۷] . همو، الکافی فی‌الفقه، اصفهان، مکتبه امیرالمؤمنین، بی‌تا.
[۸] . علامه حلی، اجوبه المسائل المهنائیه، ص ۵۴٫
[۹] . همو، واجب الاعتقاد علی جمیع العباد، ص ۵۱٫
[۱۰] . سبحانی، شیخ جعفر، رساله توضیح المسائل، تهران، نشر جمهوری، ۱۳۸۸٫
[۱۱] . جهت مطالعه بیشتر مراجعه شود به پژوهشی در توسعه فقه به حریم اعتقادات و اعمال قلبی، محمد صادق یوسفی‌مقدم، سیدجعفر صادقی‌فدکی، مجله پژوهش‌های فقهی، دوره ۱۰، شماره ۴، زمستان ۱۳۹۳٫
[۱۲] . اعرافی، علیرضا، فقه تربیتی ج ۱، قم، موسسه اشراق و عرفان، سال ۱۳۹۳٫
[۱۳] . گسترش موضوع فقه نسبت به رفتارهای جوانحی؛ علیرضا اعرافی و سیدنقی موسوی؛ فصلنامه فقه (کاوشی نو در فقه اسلامی)، دفتر تبلیغات حوزه علیمه قم؛ شماره ۷۰ ، زمستان ۱۳۹۰ صص۸۷-۱۳۰٫
