شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
«رعایت مصلحت وقف»، «حکم تجسس در امور خصوصی دیگران»، «جریمه تأخیر در پرداخت اقساط»، «شرط جبران خسارت در قرارداد مضاربه»، «فروش کالا پیش از تحویل گرفتن آن» و «گران شدن هزینه حج در سال استطاعت» برخی از استفتائات اخیر است.
به گزارش شبکه اجتهاد، جدیدترین استفتائات (خرداد و تیرماه ۱۴۰۲) مطابق با فتوای حضرت آیت‌الله خامنه‌ای منتشر شد. متن ذیل، ۲۵ سؤال و جواب در موضوع عبادات و معاملات است که توسط بخش استفتائات دفتر مقام معظم رهبری پاسخ داده شده و به صورت ماهانه به‌روز رسانی می‌شود.
حکم تجسس در امور خصوصی دیگران
سؤال ۱: تجسس در حریم خصوصی دیگران چه حکمی دارد؟ آیا در این قبیل موارد، فرقی بین فضای حقیقی و مجازی وجود دارد؟
جواب: تجسس در امور شخصی و خصوصی دیگران چه در فضای حقیقی و چه در فضای مجازی جایز نیست.
تردید در قصد اقامت ده روز
سؤال ۲: کسی که قصد دارد در محلی، ده روز اقامت کند ولی از قصد خود بر می‌گردد یا دچار تردید می‌شود؛ نسبت به نماز و روزه چه وظیفه‌‌ای دارد؟
جواب: اگر پیش از خواندن نماز چهار رکعتی ادائی، از قصدش منصرف شده یا مردد شود، باید نماز را شکسته بخواند و اگر روزه بوده است، در صورتی که بعد از اذان ظهر باشد روزۀ آن روز صحیح است، وگرنه صحیح نیست، اگر بعد از خواندن نماز چهار رکعتی منصرف شود، باید تا زمانی که در محل حضور دارد، نماز را کامل بخواند و روزه بگیرد.
چگونگی محقق شدن قصدِ اقامت ده روز
سؤال ۳: مراد از روز در اقامت ده روز چیست؟ برای محقق شدن قصد ده روز، آیا همین که از طلوع خورشیدِ روز اول تا غروب خورشیدِ روز دهم بمانیم، کافی است یا باید تا روز یازدهم اقامت داشته باشیم؟
جواب: مراد از روز، فاصلۀ بین طلوع و غروب خورشید است؛ اگر کسی بین طلوع و غروب خورشید وارد محل اقامت شود، باید قصد کند که ده شبانه روز (۲۴۰ ساعت) در آنجا بماند اما اگر در فاصلۀ غروب تا طلوع خورشید وارد محل شود، باید قصد کند که تا غروب روز دهم در آنجا اقامت داشته باشد.
افطار روزه به تصور ضرر
سؤال ۴: در ابتدای تکلیف به توصیه پدر و مادرم و با تصور این که بنیه ضعیفی دارم و روزه برایم ضرر دارد، روزه‌ها را افطار کردم و تا ماه رمضان سال بعد هم قضا نکردم، آیا علاوه بر قضا کفاره هم بر عهده من می‌باشد؟
جواب: اگر مطمئن بودید یا حداقل می‌ترسیدید که روزه برای شما ضرر داشته باشد، کفارۀ عمد واجب نیست ولی باید قضای روزه‌ها را بگیرید و برای هر روز، کفارۀ تأخیر بپردازید (به ازای هر روز ۷۵۰ گرم گندم، آرد، نان، برنج یا سایر موادّ غذایی به فقیر بدهید).
شستشوی دهان برای روزه دار
سؤال ۵: آیا گرداندن آب در دهان با اطمینان به اینکه آب فرو نمی‌رود، روزه را باطل می‌کند؟ اگر بی اختیار آب وارد حلق شود، روزه چه حکمی دارد؟
جواب: روزه را باطل نمی‌کند ولی اگر بی اختیار فرو رود، بنا بر احتیاط باید قضای آن روز را بگیرد؛ مگر این که در حال وضو برای نماز واجب، مضمضه کند که در این صورت روزه، صحیح است و قضا ندارد.
روزه گرفتن با وجود منع پزشک
سؤال ۶: اگر پزشکی به جهت بیماری از گرفتن روزه منع کند، روزه گرفتن چه حکمی دارد؟
جواب: اگر از گفتۀ پزشک امین، یقین یا اطمینان حاصل کند یا بترسد که روزه برایش ضرر داشته باشد، روزه واجب نیست، بلکه در مواردی حرام است.
استمرار نیت روزه
سؤال ۷: اگر شخصی روزۀ واجب را نیت کند و سپس از نیت خود برگردد و بگوید روزه نمی‌گیرم، حکم روزه او چیست؟
جواب: در روزۀ واجب معین؛ مانند روزۀ ماه رمضان، واجب است نیت از طلوع فجر تا مغرب، استمرار داشته باشد؛ بنابراین اگر بین روز از نیت روزه برگردد و قصد ادامۀ روزه نداشته باشد، روزه‌اش باطل می‌شود و قصد دوباره برای ادامۀ روزه فایده‌‌ای ندارد؛ البته تا اذان مغرب باید از مبطلات روزه خودداری کند. ولی اگر بین روز مردد شود که روزه را ادامه دهد یا نه و یا تصمیم بگیرد یکی از مبطلات روزه را انجام دهد ولی آن را انجام ندهد، بنابر احتیاط واجب باید روزه را تمام کند و بعداً قضای آن را بگیرد.
ترک روزه به دلیل بیماری
سؤال ۸: هنگام روزه گرفتن به دلیل افت قند خون در طول روز دچار سردرد میگرنی می‌شوم و ادامه روزه برایم مقدور نیست؛ آیا لازم است که روزه بگیرم تا زمانی که سردرد‌ها رخ دهد و بعد ادامه ندهم و یا از ابتدای روز می‌توانم روزه نگیرم؟
جواب: اگر بدانید یا احتمال عقلایی بدهید که روزه موجب بیماری یا تشدید یا افزایش طول آن می‌شود، روزه واجب نیست و از ابتدای روز می‌توانید روزه نگیرید ولی در صورتی که تا ماه رمضان بعد بتوانید باید قضای آن را بگیرید.
خلال دندان برای روزه
سؤال ۹: آیا روزی که قصد داریم روزه بگیریم باید قبل از اذان صبح دندانها را خلال کنیم؟
جواب: اگر بدانید که در صورت خلال نکردن یا مسواک نزدن یا مانند آن، در هنگام روزه غذای بین دندانها از گلو فرو می‌رود، باید برای رفع غذای بین دندانها اقدام کنید و اگر کاری نکنید و در بین روز غذا فرو رود، روزه باطل می‌شود.
رعایت مصلحت وقف
سؤال۱۰: مسجد، تعدادی مغازه را اجاره داده و بعضی از مستأجران که چند سال است از مغازه استفاده می‌کنند، اجاره چند سال را نداده اند و می‌گویند توان پرداخت اجاره متعارف را ندارند و درخواست تخفیف کرده‌اند؛ آیا ما به عنوان هیئت امناء مسجد می‌توانیم اجاره را ببخشیم یا تخفیف دهیم؟
جواب: متولی شرعی موقوفه باید بر اساس مصلحت موقوفه عمل کند از این رو نمی‌تواند مستأجر را از پرداخت اجاره، معاف کند یا با وجود مستأجری که توان و آمادگی پرداخت اجاره متعارف را دارد، به شخص دیگری با تخفیف، اجاره بدهد.
زمان کنار گذاشتن فطریه
سؤال ۱۱: زمان کنار گذاشتن فطریه و پرداخت آن، چه موقع است؟
جواب: از غروب شب عید فطر می‌تواند فطریه را بپردازد یا کنار بگذارد و بنابر احتیاط واجب، مکلف باید فطریه را پیش از نماز عید بپردازد، ولی اگر نماز عید نمی‌خواند، می‌تواند دادن فطریه را تا ظهر به تأخیر بیندازد و در صورتی که آن را از مال خود جدا کرده و کنار گذاشته، تأخیر در پرداخت چنانچه برای غرض عقلایی باشد و سهل انگاری محسوب نشود، اشکال ندارد و اگر کنار نگذاشته باشد نیز بنا بر احتیاط واجب ساقط نمی‌شود و باید با قصد قربت و بدون نیت ادا و قضا، فطریه را بپردازد.
مقدار و مبلغ فطریه
سؤال ۱۲: مقدار فطریه برای هر نفر چه مقدار است و چه چیزی باید به عنوان فطریه پرداخت شود؟
جواب: مکلف باید برای خودش و کسانی که نان خور او هستند، هر نفری یک صاع (تقریباً سه کیلو) گندم یا جو یا خرما یا کشمش یا برنج یا ذرت و مانند اینها به مستحق بدهد و اگر پول یکی از اینها را هم بدهد کافی است.
ضمنا مبلغ زکات فطره امسال (۱۴۰۲) به قیمت گندم برای هر نفر، «شصت هزار تومان» اعلام شده است.
زکات فطرۀ میهمان
سؤال ۱۳: آیا پرداخت فطریه مهمان به عهده میزبان است؟
جواب: فطریۀ میهمان یک شبه، به عهده میزبان نیست؛ در وجوب فطریه میهمانی که پیش از غروب آفتاب بر میزبان وارد می‌شود، شرط است که جزء افراد نانخور و تحت عنوان عائلۀ میزبان محسوب شود، مانند خدمتکار یا بعض افراد فامیل که هر از چند گاه چند روزی در منزل شخص بسر می‌برند.
زمان ادای فدیه بیمار
سؤال ۱۴: فرد بیماری که نمی‌تواند روزه بگیرد و بیماری وی مزمن و ادامه‌دار است و از صحت و سلامتی خود در آینده کاملا مأیوس است، آیا می‌تواند پس از ماه مبارک، کفاره سی روزه خود را پرداخت نماید یا باید تا آمدن ماه رمضان آینده صبر نماید؟
جواب: باید تا آمدن ماه مبارک رمضان آینده صبر کند.
قوت غالب در فطریه
سؤال ۱۵: کسی که در طول سال، بیشتر برنج استفاده می‌کند تا نان، آیا باید سه کیلو برنج یا مبلغ آن را برای فطریه بدهد؟
جواب: فطریه اگر از گندم، جو، خرما، برنج و مانند اینها یا پول هر کدام داده شود، کفایت می‌کند و منحصر به قوت غالب شخص نیست.
استفتائات تیرماه
فراموش کردن پرداخت فطریه
سؤال۱: فراموش کردم که زکات فطره را بپردازم، در حال حاضر چه وظیفه‌‌ای دارم؟
جواب: بنابر احتیاط واجب است که زکات فطره را با قصد قربت و بدون نیّت ادا یا قضا، از اموال تان جدا کرده و بپردازید.
جریمه تأخیر در پرداخت اقساط
سؤال۲: اگر هنگام فروش نسیه یا اقساطی شرط شود که در صورت تأخیر در پرداخت، باید مبلغ معینی به عنوان جریمه به صورت ماهانه یا روزانه (مثلا به ازای هر روز تأخیر یک میلیون تومان) پرداخت گردد، اشکال دارد؟
جواب: دریافت مبلغ شرط شده، به جهت تخلف از تعهد اشکال ندارد؛ اما اگر دریافت جریمه در مقابل مهلت بیشتر برای پرداخت باشد، جایز نیست.
دیدن مانع در بدن بعد از غسل
سؤال۳: اگر مانعی در بدن ببینیم و احتمال دهیم که پس از غسل به وجود آمده، آیا غسل صحیح است؟ اگر با این غسل، روزه گرفته یا نماز خوانده باشیم، چه حکمی دارد؟
جواب: غسل، روزه و نماز مذکور، صحیح است.
شرط جبران خسارت در قرارداد مضاربه
سؤال۴: آیا در قرارداد مضاربه، سرمایه گذار می‌تواند شرط کند که عامل باید تمام ضررهای احتمالی بر سرمایه را از مال خود جبران کند؟ در صورت عدم حصول سود از مضاربه، آیا سرمایه گذار می‌تواند از عامل، سود را مطالبه کند؟
جواب: شرط یاد شده، اشکال ندارد ولی اگر سودی حاصل نشود، سرمایه گذار نمی‌تواند از عامل، سود را مطالبه کند.
انجام حج نیابتی با وجود استطاعت
سؤال۵: کسی که پدرش فوت شده و پدر مستطیع بوده و با فیش او به قصد حج برای پدر حرکت کرده و به میقات رسیده و در آنجا خودش هم مستطیع است چه کند؟ توضیح آنکه نه وصیتی بوده و نه از او خواسته شده که نیابت کند مثلاً وارث منحصر است و راه برای او باز نبوده مگر به این‌طور؟
جواب: در فرض مرقوم باید برای خودش حج به‌جا آورد و برای پدر نایب بگیرد.
فروش کالا پیش از تحویل گرفتن آن
سؤال۶: آیا می‌توان کالای خریداری شده را قبل از تحویل گرفتن، به دیگران فروخت؟ مثلًا اینترنتی خرید کنیم و قبل از تحویل آن، اینترنتی بفروشیم.
جواب: اگر معامله نقدی بوده و شرط ضمن عقدی در این زمینه نشده باشد، اشکال ندارد اما اگر معامله سلف باشد (یعنی تحویل کالا مدت دار باشد)، در صورتی جایز است که کالا را تحویل گرفته باشید یا زمان تحویل رسیده باشد.
نماز و روزه در خانۀ ییلاقی
سؤال۷: در ییلاق منزلی ساختم که معمولا آخر هفته به آنجا می‌روم (از اواسط بهار تا آخر تابستان ) و قصد وطن هم نکردم، نماز و روزه من در آنجا به چه صورت است؟
جواب: اگر قصد دارید برای همیشه یا سالیان متمادی، سالی حداقل سه چهار ماه (مانند تابستان و ایام تعطیل) در آن مکان زندگی کنید، نماز در آنجا کامل بوده و روزه، صحیح است اما اگر مدت اقامت در آن مکان به مقداری نباشد که عرفاً آنجا، محل استقرار و زندگی شما محسوب شود، نماز در آنجا قصر بوده و روزه، صحیح نیست.
خرید قسطی طلا به قیمت روز تسویه
سؤال۸: اگر شخصی به صورت قسطی طلا بخرد و مقداری علی الحساب بدهد و قرار بگذارد که آخر ماه باقی پول را پرداخت کند و فروشنده بگوید موقع پرداخت، طلا را به قیمت روز حساب می‌کنیم؛ آیا این نوع معاملۀ خرید طلا، صحیح است؟
جواب: تعیین قیمت کالا در معامله، لازم است وگرنه معامله، باطل می‌شود؛ بله می‌تواند هر قسمتی از طلا را که توان پرداخت آن را دارد، به صورت نقدی و به قیمت روزِ پرداخت، معامله کند؛ به عنوان مثال، یک سوم طلا را به قیمت روز، نقدی معامله کند و در زمان قسط دوم، قسمت بعدی از طلا را به قیمت روز خریداری کند و به همین ترتیب بقیۀ طلا را به قیمت روزِ پرداخت، بخرد.
تغییر نیت در نماز
سؤال۹: آیا تغییر نیت در نماز، از نماز ادا به قضا یا از نماز قضای مغرب به قضای صبح جایز است؟
جواب: به طور کلی تغییر نیت در نماز در موارد زیر واجب است: ۱. از نماز عصر به نماز ظهر، قبل از وقت مخصوص نماز عصر، در صورتی که بین نماز عصر متوجه شود نماز ظهر را نخوانده است. ۲. از نماز عشا به نماز مغرب، قبل از وقت مخصوص نماز عشا و قبل از رکوع رکعت چهارم اگر بین نماز عشا متوجه شود نماز مغرب را نخوانده است. ۳. اگر نماز قضای ظهر و عصر یک روز یا مغرب و عشاء یک روز بر عهده باشد و هنگام نماز عصر یا عشاء متوجه شود، نماز ظهر یا مغرب را نخوانده است و عدول در موارد زیر جایز است: ۱. از نماز ادا به نماز قضای واجب، البته احتیاط واجب آن است که اگر فقط یک نماز قضا دارد، به نماز قضا عدول کند؛ به‌خصوص اگر نماز قضا مربوط به همان روز باشد. ۲. از نماز واجب به مستحبّ برای درک ثواب نماز جماعت. ۳. از نماز واجب به نافله در ظهر روز جمعه برای کسی که قرائت سوره جمعه را فراموش کرده و به جای آن سوره دیگری را خوانده و به نصف رسیده یا از آن گذشته است.
گران شدن هزینه حج در سال استطاعت
اگر اجرت ماشین یا هواپیما و یا سایر وسایل نقلیه در سال استطاعت، بیشتر از حدّ متعارف باشد، در صورتی که توانایی پرداخت مازاد را بدون حرج و مشقّت داشته باشد، واجب است آن را بپردازد تا به حج برود و صِرف گرانی و افزایش قیمت‌ها ضرری به استطاعت نمی‌زند؛ ولی اگر توانایی پرداخت مازاد را ندارد یا پرداخت آن اجحاف بر او باشد، واجب نیست آن را بپردازد و مستطیع نیست و حکم خرید یا اجاره چیزهای دیگری که در سفر حج به آنها نیاز دارد نیز چنین است. همچنین در صورتی که بخواهد مال خود را به کمتر از قیمت معمول بفروشد و پول آن را صرف حج کند، همین حکم را دارد.
خمس سرمایه
سرمایه دو قسم است:
۱. سرمایه در گردش (یا مال التجاره یا سرمایه متغیّر) که پول نقد در گردش، اجناس مغازه، تولیدات کارخانه، محصولات کشاورزی و … را شامل می‌شود. این نوع سرمایه اگر از درآمد تهیه شده باشد، در اولین سررسید سال خمسی پس از خرید باید خمس آن به قیمت روز پرداخت شود و پس از آن اگر در سررسید سال خمسی بعد نسبت به سال قبل (پس از کسر مقدار تورم)، رشد داشته و خریدار داشته باشد، باید خمس آن پرداخت گردد.
۲. سرمایه ثابت که شامل ملک تجاری، زمین زراعی، ابزار تولید و کسب (حتی وسایل سرمایش و گرمایش) همچنین وسایل حمل و نقل بار یا مسافر و … است. این نوع سرمایه اگر از درآمد تهیه شده باشد، در اولین سررسید سال خمسی پس از خرید باید خمس آن به قیمت روز پرداخت شود و پس از آن تا زمانی که فروخته نشود، خمس ندارد و ترقی قیمت آن پس از فروش و کسر مقدار تورم، جزء درآمد سال فروش محسوب می‌شود. اگر چند سال از خرید سرمایه گذشته و خمس آن پرداخت نشده باشد، خمس آن باید همراه با تورم پرداخت گردد.
مستثنیات خمس
مئونه معیشت و زندگی
مخارج و هزینه‌هایی که فرد برای گذران زندگی خود و افراد تحت تکفلش مصرف می‌کند، متعلق خمس نیست.
مئونه زندگی، سه دسته است: دستۀ اول، ابزار و وسایلی است که برای رفع حوائج زندگی شخصی مکلف و افراد تحت تکفلش، باید در اختیار او باشد، هر چند (احیانا) زمینۀ استفادۀ از آنها پیش نیاید مانند کالای خواب و ظروف برای احتیاط و میهمان احتمالی. دستۀ دوم، مواد مصرفی است که با مصرف آن در زندگی، عین آن از بین می‌رود و باقی نمی‌ماند، مانند مواد خوراکی، بهداشتی و … دستۀ سوم، هزینه‌های جاری زندگی مانند قبوض آب و برق و گاز، هزینه‌های درمان، تفریح، هدایا، صدقات و …
