شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
نوزدهمین اجلاسیه اساتید سطح عالی و خارج حوزه علمیه قم با تأکید بر «فقه و نیازهای جامعه و نظام» با حضور چند صد نفری اساتید و مدیران مراکز فقهی در سالن همایش‌های مدرسه امام کاظم(ع) برگزار شد.
به گزارش شبکه اجتهاد، سخنران ویژه این اجلاسیه حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی بود که وی به مکتب جمود و مکتب باز افراطی به عنوان دو خطر اصلی در مقابل پویایی فقه و حوزه شیعی اشاره کرد و بر ضرورت روی آوری اساتید سطوح عالی به مکتب معتدل فقه جواهری با رویکرد نیازهای روز تأکید کرد.
وی همچنین وی با اشاره به اینکه شیعه در دنیای امروز مظلوم است، تأکید کرد: امروز شیعه ستیزی زیاد شده که هم از داخل و هم از خارج مورد ضربه قرار می‌گیرد و ما فکر کردیم باید کاری کنیم که خدمات شیعه در دنیای گذشته و امروز در جهان مشخص شود که از جمله این که خدمات شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی را معرفی کنیم که نزدیک به ۴۰ جلد می‌شود و از شما هم برای یاری در این برنامه دعوت می‌کنیم.
در بخش دیگری از این همایش آیت‌الله اعرافی در دو نوبت به ایراد سخنرانی پرداخت و ضمن برشمردن مؤلفه‌های استادی و شاگردی در حوزه بر ضرورت پویایی فقه و اصول در عرصه‌های مختلف فردی و اجتماعی تأکید و اظهار داشت: ما به هیچ عنوان قائل به تورم اصول نیستیم.
ارائه گزارش توسط سه نفر از نمایندگان کارگروه‌های تخصصی چهارگانه بخش دیگری از این همایش بود که حجج‌اسلام والمسلمین مهدی سلیمانی اردهالی به نمایندگی کمیسیون اولویت‌ها و چالش‌های حوزه انقلابی در عرصه بین‌الملل، عبدالحسین خسروپناه به نمایندگی از کمیسیون ضروت یا توقف توسعه و تأسیس ابواب فقهی و سید محمد واعظ موسوی به نمایندگی از کمیسیون فلسفه فقه به ارائه گزارش پرداختند و به دلیل کمبود وقت فرصت برای ارائه گزارش کمیسیون فقه مسائل مستحدثه نشد.
در پایان این نشست سالانه از مقام علمی و عملی آیات سید محمدکاظم مصطفوی و عباس کعبی و همچنین حجج‌اسلام والمسلمین علیرضا اسلامیان، غلام عباس‌هاشمی و محمدهادی مفتح از اساتید قدیمی دروس سطح عالی و خارج حوزه تجلیل به عمل آمد و این افراد هدایا و لوح تقدیر خود از دست آیت‌الله اعرافی و حجج‌اسلام والمسلمین غفوری و فرخ فال دریافت کردند. در ادامه متن سخنان
آیت‌الله مکارم شیرازی مطرح کرد: مکتب جمود و مکتب باز دو خطر اصلی در مقابل پویایی فقه
حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی در نوزدهمین اجلاسیه اساتید سطح عالی و خارج حوزه علمیه قم، با اشاره به اینکه علوم بشری در ابتدا بسیار کوچک ومحدود بودند، ابراز داشت: در گذشته همه علوم انسانی را می‌توانستیم در یک کتاب جمع آوری کنیم و برخی از کتب فلسفی که از یونان قدیم به دست ما رسیده است همه علوم را در یک کتاب جمع کرده است به این دلیل که علم و دانش رشد نکرده بود.
استاد مطرح خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم با بیان اینکه امروز علوم گستردگی زیادی پیدا کرده است، اظهار داشت: علومی همچون پزشکی، یا فیزیک و شیمی شاخه‌های زیادی پیدا کرده است و درباره علوم اسلامی هم همین مسأله صدق می‌کند که در روز نخست عقاید، احکام و اخلاق سه شاخه اصلی علوم اسلامی در قالب فقه به شمار می‌رفت؛ اما روز به روز شاخه‌های آن گسترش یافت.
گسترش فقه، اخلاق و عقاید
این مرجع تقلید تأکید کرد: با گذر زمان فقه از اخلاق و عقاید جدا شد و هر یک از این سه علم نیز به نوبه خود گسترش پیدا کردند ولی علم فقه نسبت به دیگر علوم گسترش بیشتری داشته است؛ چراکه فقه از ابتدای زندگی تا مرگ انسان را شامل می‌شود؛ امروز مسائل جدیدی نیز به وجود آمده و همچنین مکان‌های جدید مثل کشورهای غیرمسلمان، یا مناطق قطبی که مسلمان‌ها برای سکونت انتخاب کردند یک سلسله مسائل فقهی جدیدی را به روی فقه گشوده است.
ایشان با بیان اینکه همواره برای ضعیف نشان دادن فقه برخی افراد تلاش‌های کرده اند، ابراز کرد: در زمان طاغوت یکی از مجلات، مقاله‌ای نوشت که آفتاب نیمه شب فنلاند اسلام را به خطر انداخته است و گمان می‌کردند که اسلام برای این مسأله فکری نکرده است در حالی که قبل از آن احکام این مسأله در کتاب‌های فقهی بیان شده بود.
آیت‌الله مکارم شیرازی ادامه داد: معاملات اینترنتی و شرکت‌های مجازی باعث به وجود آمدن احکام فقهی جدیدی شده است که باید مجهز باشیم؛ با اصول مهمی که در دست داریم می‌توانیم پاسخ تمام مسائل امروز و آینده را بدهیم و اسلام به خطر نخواهد افتاد و به همین جهت شما اساتید باید خودتان را برای پاسخگویی به این مسائل آماده کنید.
معظم‌له با تأکید بر اینکه در گذشته مسائل فقه حکومتی رشد چندانی نکرده بود، ابراز کرد: بعد از تأسیس حکومت اسلامی و هدیه بزرگ انقلاب که به مردم ما تقدیم شد مسائل زیادی به وجود آمد که برای پاسخ دادن به آنها باید زحمت کشید؛ یکی از مسائلی که باید مورد دقت قرار بگیرد این است ما در برابر این مسائل جدید سه نوع برخورد داریم که نخست مکتب جمود است.
نظرات سخیف طرفداران مکتب جمود
استاد برجسته درس خارج حوزه عنوان داشت: عده‌ای از طرفداران این مکتب بر این عقیده‌اند که اجرای حدود قبل از زمان ظهور امام زمان(عج) نباید اجرا شود و وقتی سؤال می‌کنیم چطور باید جلوی مجرمان را بگیریم؟ جوابی برای گفتن ندارند و یا می‌گویند وجوهات اسلامی باید به دست امام زمان(عج) برسد و چون نمی‌توانیم به دست ایشان برسانیم باید آنها را دفن کنیم درحالی که تکلیف جامعه اسلامی، حوزه‌های علمیه، هزینه‌های فرهنگی چه می‌شود؟ در این زمینه‌ها جوابی ندارند.
ایشان با اشاره به اینکه حجاج در گذشته در مراسم حج قربانی‌ها را دفن می‌کردند، یادآور شد: وقتی به آنها اعتراض می‌کردیم و می‌گفتیم آیات قرآن می‌گوید به فکر دیگران باشید و اسراف نکنید و می‌گفتیم آبروی اسلام در خطر است و در نهایت اعتراض‌هایی کردیم و جمود به خرج ندادیم بالأخره سرعقل آمدند و گوشت‌ها را به مردم هدیه کردند.
این مرجع تقلید تصریح کرد: برافراشته شدن پرچم حکومت اسلامی در گذشته مورد مخالفت زیادی قرار گرفته و امروز هم مخالفت‌های با آن وجود دارد؛ اما سئوال ما از مخالفان این است که اگر حکومت تشکیل ندهیم آیا باید حکومت غرب و ظالمان برخودمان را بپذیریم؟ این نوع سخنان گفتن مکتب جمود به نیازها دنیای امروز لطمه‌های زیادی وارد می‌کند.
خطر بزرگ مکتب باز افراطی
معظم‌له با بیان اینکه مکتب دوم مکتب باز افراطی است، خاطرنشان کرد: طرفداران این مکتب می‌گویند این که سهم الارث مرد دو برابر زن باشد برای گذشته است بلکه امروز باید ارث به صورت مساوی تقسیم شود و یا طلاق به دست زن باشد و یا می‌گویند حدود اسلامی خشن است و باید حذف شده و چیز دیگری جای آن بیاوریم و یا در مناطقی که ساعات روزه گرفتن زیاد است بگوییم روزه از این افراد برداشته شده است.
ما دو اصل داریم نخست اینکه اسلام جاودان است و احکام آن حاکم است و جوابگوی نیازهای زمان است و دوم می‌گوییم اسلام جهانی است و برای همه مناطق جهان حکم مشخصی دارد و منطقه‌ای نیست؛ اسلام همه زمان‌ها و همه مکان‌ها را در برمی گیرد؛ که طرفداران مکتب دوم این دو اصل مهم و اساسی را انکار می‌کنند.
ایشان با تأکید بر اینکه مکتب اسلام، مکتب معتدل است که از آن به فقه جواهری تعبیر می‌شود، عنوان کرد: باید زحمت کشید و از اصولی که حاکم بر مسائل مستحدثه است جواب‌های مسائل را پیدا کرد و اساتید سطح عالی و خارج حامیان این مکتب هستند و باید حفظ اصول مکتب بزرگ اسلام کار علمی خود را ادامه دهید و خودتان را سربازان واقعی امام زمان(عج) بدانید و برای مشکلات زمان و مکان بیاندیشید.
ضرورت کارهای علمی به صورت گروهی و جمعی
استاد برجسته درس خارج حوزه عنوان داشت: همه برنامه‌های گروهی پخته تر و پیشرفته تر و کم اشتباه تر است و کارهای فردی بسیاری از اوقات آمیخته با خطا و اشتباه می‌شود بنابراین فعالیت‌های علمی خود را بیشتر به صورت جمعی و گروهی ادامه دهید.
ایشان در پایان با اشاره به اینکه شیعه در دنیای امروز مظلوم است، تأکید کرد: امروز شیعه ستیزی زیاد شده که هم از داخل و هم از خارج مورد ضربه قرار می‌گیرد و ما فکر کردیم باید کاری کنیم که خدمات شیعه در دنیای گذشته و امروز در جهان مشخص شود که از جمله این خدمات تدوین کتاب «شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی» است که نزدیک به ۴۰ جلد می‌شود و از شما هم برای یاری در این برنامه دعوت می‌کنیم.
آیت‌الله اعرافی عنوان کرد: توسعه فقه باید براساس منهج اصولی و ریشه دار صورت گیرد
آیت‌الله علیرضا اعرافی در نوزدهمین اجلاسیه اساتید سطوح عالی و خارج حوزه علمیه قم، بر صیانت و حفظ سنت‌های حوزه تاکید کرد و ابراز داشت: نظام استادی و شاگردی در حوزه، از کهنسال ترین نظام‌های حوزوی با عناصر و مؤلفه‌های خاص خود است.
او با بیان اینکه قوام حوزه به عناصر گوناگونی بستگی دارد که عنصر استادی مهمتزین این عناصر است، خاطرنشان کرد: یکی از مشکلات حوزه که باید برای آن برنامه ریزی کرد، عدم تئوری پردازی و نظریه پردازی داشته‌هاست.
مدیر حوزه‌های علمیه به مؤلفه‌های استادی در حوزه اشاره کرد و بیان داشت: استاد در حوزه انتقال دهنده و عمق بخش به معلومات و نماد اخلاق و تربیت در حوزه‌های معنوی و روحی است.
او ابراز داشت: اساس نظام استادی حوزه بر این پایه است که فقط در رابطه با انتقال معلومات قرار نداشته است بلکه در تمام مباحث شخصیتی، روحی، معیشتی و خانوادگی طلاب ورود داشته است.
اعرافی گفت: تعامل استاد و شاگرد در نظریه استادی حوزه بر پایه پول و مزد استوار نشده است که باید این سنت را مهم شمرد؛ البته باید زندگی حداقلی استاد تأمین شود که تا رسیدن به آن آن فاصله داریم.
او پویایی درس و استمرار تحقیق و مطالعه را از دیگر مؤلفه‌های اساتید حوزه‌های علمیه برشمرد و خاطرنشان کرد: ارتباط ویژه با ممتازین کلاس درس از دیگر سنت‌های استادی حوزه است.
مدیر حوزه‌های علمیه تصریح کرد: احیاء سنت تحقیق و تقریر درست از دیگر مؤلفه‌های اساتید حوزه است که باید بر آن تأکید داشته باشند چراکه موجب رشد استاد و طلبه خواهد شد.
اعرافی بیان داشت: «آزادی سؤال و پاسخ و روانی ارتباط اعتراضی علمی»، «رشد و ارتقاء بر اساس سازوکار طبیعی در فضای حوزه» و … از دیگر مؤلفه‌های استادی در حوزه می‌باشد.
هیچ توسعه‌ای را بدون منهج اصولی و فقهی ریشه دار نمی‌بپذیریم
او در بخش دوم سخنان خود با بیان اینکه هر نوع تحول و پیشرفت در توسعه مبنای دانش باید بر اساس مناهج اصولی و فقهی ریشه دار باشد؛ گفت: امروز در حوزه فقه، مقالات، گفته‌ها و نوشته‌های فراوانی را مشاهده می‌کنیم که بخشی از آن اصالت لازم را ندارد.
عضو شورای عالی حوزه‌های علمیه یادآور شد: ما هیچ توسعه‌ای را در ابعاد و اجزاء فقه بدون منهج اصولی و فقهی ریشه دار نمی‌توانیم بپذیریم.
او اضافه کرد: در توسعه مرزهای فقه بر اساس نیازهای امروز نیازمند اصالت، تکیه دادن به مناهج قدیم و ریشه‌های اصیل، رویکرد اجتماعی فقه و رویکرد موضوع شناسی و شناخت دنیای امروز می‌باشیم.
اعرافی با بیان اینکه در تمام ساحتهای حقوق امروز، فقه حرفی برای گفتن دارد، ابراز داشت: حوزه قم نمی‌تواند فقه اهل بیت(ع) را به قلمروهای جدید برده و بسط دهد مگر آنکه به نظامات حقوقی پاسخگو بوده و مذاهب اسلامی را بشناسد.
حجت‌الاسلام خسروپناه مطرح کرد: ضرورت تدوین مثال‌های جدید و کاربردی در تدریس مباحث فقهی
حجت‌الاسلام والمسلمین خسروپناه استاد حوزه و دانشگاه به نمایندگی از کمیسیون ضرورت یا توقف توسعه و تأسیس ابواب فقهی به ارائه گزارشی از این کمیسیون پرداخت و اظهار داشت: در هفته گذشته این کمیسیون با حضور جمعی از اساتید سطوح عالی و خارج حوزه به کار خود پایان و ما پیشنهادهای خودمان را دو دسته پیشنهادهای علمی و اجرایی طبقه بندی کرده ایم.
او افزود: در بخش پیشنهاد علمی به این نتیجه رسیدیم که نخست بیشتر استادان ما در این کمیسیون اصل توسعه ابواب فقه را ضروری دانستند و دوم به این جمع بندی دست پیدا کردیم که یکی از راه‌های توسعه ابواب فقه توسعه در قواعد فقهیه و توسعه فقه بر مدار مسائل جدید است.
خسروپناه با اشاره به موضوع شناسی مسائل مستحدثه به عنوان یکی از ضرورت‌های پویایی فقه عنوان کرد: ما اگر بخواهیم در فقه هنر، فقه اقتصاد، فقه فضای مجازی و فقه پزشکی تفقه اجتهادی کنیم باید موضوع شناسی داشته باشیم و همچنین مسائل مهمی که به صورت پراکنده در ابواب مختلف کتب فقهی وجود دارد را جمع آوری کنیم.
او تأکید کرد: ما معتقدیم این مسائل اگر نظام مند شود می‌توانند به عنوان یک باب مستقل فقهی مورد پژوهش قرار بگیرند همچون ولایت که می‌توانیم با تنقیح مسائل آن کتاب الولایه را تدوین کنیم؛ البته روش اجتهادی نیز مورد اهمیت است، اینکه طلاب به صورت آگانه در کنار اصول و قواعد فقه با روش اجتهاد نیز آشنا شوند.
رئیس مؤسسه حکمت و فلسفه ایران با اشاره به پیشنهادهای اجرایی برای توسعه ابواب فقه یادآور شد: نخست استفاده از روش آموزشی حوزه سامرایی است که البته این پیشنهاد از سوی حضرت آیت لله سیستانی مطرح شده است و دوم تشویق طلاب به آموزش دیدن فقه بویژه فقه‌های تخصصی و اساتید نیز خوب است که مثال‌های فقهی خود را از مسائل جدید و کاربردی انتخاب کنند.
او افزود: برای توسعه ابواب فقهی باید مباحث جدید فقهی و کاربردی به عنوان موضوعات پایان نامه‌ها و رساله‌های سطح سه و چهار حوزوی انتخاب و مصوب شود و همچنین شورای تخصصی حوزه در تأسیس رشته‌های تخصصی فقه تصریح کنند که البته این مسأله شروع شده ولی گاهی مورد سنگ اندازی قرار می‌گیرد و کار به کندی پیش می‌رود و آخرین پیشنهاد ترسیم نقشه راه توسعه فقه است.
حجت‌الاسلام واعظ موسوی پیشنهاد داد: رشته تخصصی «فلسفه فقه» در حوزه راه اندازی شود
حجت‌الاسلام والمسلمین سید محمد واعظ موسوی استاد درس خارج حوزه علمیه در این همایش به ارائه گزارشی از کمیسیون فلسفه فقه پرداخت و اظهار داشت: این کمیسیون با حضور نزدیک به ۲۰ نفر از اساتید سطح عالی و خارج شکل گرفت ولی به جهت اختلاف دیدگاه نیازمند برگزاری جلسه دیگری تحت عنوان کمیته فلسفه فقه بودیم که آن جلسه نیز برگزار شد و ثمرات و نتایج خوبی هم داشت.
او با اشاره به ضرورت بحث از فلسفه فقه افزود: وجود سؤالات متعدد در مجامع مختلف بویژه در فضای مجازی پیرامون کارآمدی فقه در عرصه‌های مختلف فردی و اجتماعی، سیاست، خانواده و امور بین الملل نیاز به تجمیع مباحث فلسفه فقه که به صورت پراکنده در جای جای کتاب‌های سلف صالح وجود دارد را دو چندان کرد.
رئیس انجمن ارتباطات و تبلیغ حوزه علمیه با بیان اینکه امروز در کنار فقه و اصول تخصیص رشته‌ای به نام فلسفه فقه و آموزش آن به طلاب مسأله ضروری است، خاطرنشان کرد: احساس می‌شود آموزش فلسفه فقه یک مسأله غیرقابل انکار است؛ فلسفه به نحو مطلق تلاش برای هستی شناسی است ولی وقتی به صورت فلسفه مضاف مثل فلسفه فقه درمی آید مراد تحلیل فقه به صورت عقلانی است تا بتوانیم از نظر قلمرو و گسترش و مبانی و نظریه‌های مختلف، فقه را مورد توصیف قرار دهیم.
او عنوان داشت: به عنوان نمونه در مورد منابع فقه اختلاف نظر وجود دارد؛ برخی آن را منحصر در ادله اربعه کتاب، سنت، عقل اجماع می‌دانند، عده‌ای هم اجماع را خارج می‌کنند و عده‌ای هم می‌گویند باید سیره عقلا و عناوین دیگری اضافه شود که در دسته سوم گاهی به منابع اضافه شده یک نگاه آلی و کاشف از کتاب و سنت می‌شود و برخی قائلند خود این منابع مستقل بوده و از موضوعیت برخوردار هستند که این مسأله در جایی غیر فلسفه فقه بحث نمی‌شود.
ضرورت‌های دیگر روی آوردن به فلسفه فقه
واعظ موسوی با اشاره به ضرورت‌های دیگر روی آوردن به فلسفه فقه عنوان کرد: در همین مسأله قبل در مورد نحوه حجیت این منابع است که آیا منابع ظن آور حجت هستند؟ یا منابع قطعی؟ و یا منابعی که اعتبارشان قطعی است باید حجت باشند؟ که این مسائل نه در اصول و نه در فقه مورد توجه قرار نمی‌گیرد ولی جای بحث دارد.
او با بیان اینکه مبانی فقه سه نوع تفسیر متنی، حدیث شناسی و کلامی است، خاطرنشان کرد: در همین موضوع نیز مورد اختلاف نظر و تشتت آراء قرار گرفته است به عنوان مثال، فقیه در بخش تفسیر متنی باید به سؤالاتی پاسخ دهد که آیا تنها تفسیر معصوم اعتبار دارد یا تفاسیر دیگران هم معتبر است؟ و یا آیا اصول و قواعد تفسیر متنی منحصرا دینی است و باید از منبع دین گرفته شود یا از منبعی غیر دین نیز اشراب می‌شود؟ و آیا آگاهی از فضای صدور متن چه اندازه مورد توجه و دقت قرار می‌گیرد؟
استاد درس خارج حوزه ادامه داد: در بعد حدیث شناسی هم مسائلی وجود دارد که در فقه مطرح نمی‌شود و بعد از تنیدن در فلسفه فقه باید وارد اصل فقه بشود مثل اعتبار روایات که آیا حدیث مورد اعتماد اصحاب معتبر است؟ یا اعتبار روایت به موثوق الصدور بودن آن است؟
او با تأکید بر اینکه فقه مضاف دانش نو ظهور و جوانی است که مسائل متعدد، دامنه دار و مورد نیاز جامعه امروز اعم از داخلی و بین الملل را مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد، یادآور شد: از جمله آن بایسته‌های فقیهان به طور خاص و دانشمندان دین به طور عام را مشخص می‌کند و یا در عرصه نظام سازی کتب جدید علمی و مبتنی بر پایه‌های عملیاتی کمک می‌کند.
واعظ موسوی در پایان عنوان کرد: انتظار جوامع بشری در عرصه‌های زندگی فردی و اجتماعی در چارچوب فقه اهل بیت(ع) صورت می‌گیرد و این مسأله زمانی کامل می‌شود که به همه ابعاد فقهی توجه شود تا به این حرف امام راحل برسیم که فرمود: «فقه تئوری کامل اداره انسان و جامعه از گهواره تا گور است».
