از «جامع الفروع» تا «توضیح‌المسائل»: رساله‌ی عملیه‌ به سبک کنونی را چه کسی پایه گذارد؟

از زمان مرحوم آیت‌الله ‌‌‌‌‌بروجردی، رساله‌های عملیه به صورت فعلی وجود نداشت. آیت‌الله بروجردی نیز که در آن زمان مرجع تقلید بود، رساله‌ای داشت به نام «جامع الفروع» که به کار مردم عادی نمی‌آمد. علامه کرباسچیان ضرورت بازنویسی رساله‌های عملیه را به صورتی امروزین و نثری روان، سلیس و قابل فهم همگان، دریافت و از این رو کار تدریس درس خارج خود را رها کرد و به نگارش رساله‌ی عملیه مطابق با فتوای آیت‌الله ‌‌‌‌‌بروجردی پرداخت.

به گزارش شبکه اجتهاد، قبل از مرجعیّت حضرت آیت‌الله ‌‌‌‌‌بروجردی، رساله‌‌‌‌‌‌‌های عملیّه پر از اصطلاحات فقهی و علمی سنگین بود، نه تنها عموم بلکه بسیاری از اهل علم و طلاب علوم دینی نیز از فهم کامل محتوای آن محروم بودند. فتاوای فقهی مرحوم آیت‌الله بروجردی که در دو کتاب مجمع المسائل و جامع الفروع چاپ شده بود، از این قاعده مستثنی نبود و عدم فهم عامّه مردم از مسائل شرعی، عواقب و زیان‌‌‌‌‌ها و چه بسا سوء استفاده‌‌‌‌‌‌هایی را – آن چنان که خود در خاطراتش به آن اشاره می‌‌‌‌‌کرد- در برداشت.

شیخ علامه با آن که در آن ایّام اشتغالات فراوان دیگری در حوزه داشت، یک باره همه فعالیّت‌‌‌‌‌‌های حوزوی ـ به جز شرکت در درس مرحوم آیت‌الله بروجردی ـ را رها کرد و به چاره جویی و اقدام در این باب پرداخت. امّا آن قدر موانع سنگین در پیش راه بود که تنها همّت والای او باعث شد تا این راه، پایانی نیکو یابد.

مهم‌‌‌‌‌ترین مانع این بود که مرحوم آیت‌الله بروجردی، اجازه‌ی خویش را برای چاپ رساله جدید، منوط به تکمیل رساله و تطبیق کامل آن با فتاوای خویش نموده بود. تغییر عبارات سنگین هزار ساله شرعی به نثر روان روز، بدون آن که اصل معنا دست خوش تغییر شود، تنها با این احتمال که مورد موافقت مرجع عالیقدر قرار گیرد، آن هم بدون چشم داشت هیچ گونه سود مادّی، تنها از آن مرد پاک باخته، ساخته بود. وقتی یک مسأله شرعی به نثر روان امروزی در می‌‌‌‌‌‌آمد، به نظر چند نفر اهل علم و احیاناً فقیه می‌‌‌‌‌رسید، پس از حک و اصلاح، آن را به ادیبی خبره می‌‌‌‌‌‌سپرد تا از جهت نگارشی، آخرین اصلاحات را در آن صورت دهد. این چنین بود که گاه یک مسأله تا ده بار تغییر می‌‌‌‌‌کرد.

علامه دو سال تمام بدون وقفه شب و روز به این کار همّت گماشت؛ دوستان و شاگردان دیگری، مانند مرحوم شهید قدوسی و علی اصغر فقیهی و نیز حضرات آقایان شیخ یحیی عابدی، شیخ عباس اخلاقی و نجف آبادی را هم به یاری طلبید، علامه حتی همسرش را هم در این کار سترگ به مشارکت طلبید و رونویسی مجدّد همه دست نوشته‌‌‌‌‌‌ها را به او سپرد.

پس از پایان کار، با وجود مخالفت‌‌‌‌‌ها و بعضی ناسازگاری‌‌‌‌‌ها، مرحوم آیت‌الله بروجردی با اطمینانی که به علم و تقوای شیخ علی اصغر کرباسچیان داشت ـ البته پس از تأیید محتوا توسط گروهی که خود ایشان مأمور کرده بود تا آن را مطالعه و با فتاوای ایشان تطبیق دهند ـ انتشار رساله جدید را که اینک «توضیح المسائل» نام گرفته بود تأیید نمودند؛ و همین بزرگ‌‌‌‌‌ترین پیروزی برای علامه بود.

یک بازاری متدیّن به نام مرحوم حاج حسین مصدّقی، سرمایه گذاری اولین چاپ توضیح المسائل را به عهده گرفت، امّا مشکلات هنوز باقی بود؛ آن زمان نوع کتاب‌‌‌‌‌ها پر از غلط‌‌‌‌‌‌های چاپی و مطبعه‌‌‌‌‌‌ای منتشر می‌‌‌‌‌‌شد و گاه چندین صفحه غلط نامه ضمیمه کتاب‌ها می‌‌‌‌‌شد، بدیهی است علّامه که مظهر نظم و دقّت بود، این را نمی‌‌‌‌‌پسندید و لذا به بهترین چاپخانه آن زمان یعنی؛ چاپخانه مجلس شورای ملی رفت، خودش با رئیس مجلس وقت، سردار فاخر حکمت ملاقات نمود و با بیان اهمیّت موضوع، او را به چاپ توضیح المسائل ترغیب نمود. پس از موافقت رئیس مجلس، به مسؤول چاپخانه مراجعه کرد، در آن جا به او گفته شد که چاپ کتاب بدون غلط امکان ندارد؛ طبیعی است که علامه به این عمل رضایت نمی‌‌‌‌‌داد، لذا برای آن که کتاب بدون غلط از چاپ در آید، در طول یک سال صفحه به صفحه کتاب حروف چینی می‌‌‌‌‌شد، سپس علامه با دقّت گاه تا سه بار آن را تصحیح می‌‌‌‌‌کرد تا در نهایت اولین کتاب بدون غلط در تاریخ چاپ ایران به طبع رسید.

در اولین چاپ، ۱۰۰۰ جلد توضیح المسائل به قیمت ۳۵ ریال توزیع شد. هر چند در چاپ اول و دوم آن، به علت مخالفت‌‌‌‌‌ها به سختی فروش ‌‌‌‌‌رفت. حتی در تهران عالمی، کتابی در ردّ توضیح المسائل نوشت، امّا شیخ به پیروی از استاد خویش مرحوم آیت‌الله بروجردی اعتنایی به او نکرد و به راه خویش ادامه داد. آرام آرام تا پیش از وفات ‌آیت‌الله، کتاب توضیح المسائل آن چنان با استقبال مردم رو به رو شد که ناشران گوناگون، بدون پرداخت دیناری حق التألیف و حتی بدون کسب اجازه و اکثراً بدون نام ایشان، یکی پس از دیگری به نشر آن مبادرت ورزیدند.

پس از وفات حضرت آیت‌الله ‌‌‌‌‌بروجردی استواری متن کتاب توضیح المسائل و نیز اقبال عمومی به این رساله، باعث شد تا مدت‌‌‌‌‌ها بعد مراجع تقلید آرا و فتاوای خویش را به صورت حاشیه، ذیل فتاوای آن مرجع فقید می‌‌‌‌‌‌گنجاندند و به چاپ می‌‌‌‌‌رساندند.

بعدها، کتاب توضیح المسائلی که استاد علامه کرباسچیان، خالصانه و بی‌‌‌‌‌ هیچ چشم داشت، تدوین کرده بود، آن چنان رواج یافت که کلیه مراجع نجف، قم و سایر بلاد، به صورت مستقل نظرات فقهی خویش را در آن گنجاندند و به مقلّدین خویش عرضه نمودند، در حالی که چه بسا، بعضی از صاحبان فتوا نمی‌‌‌‌‌دانستند که کدام انسان خالصی برای تنظیم این کتاب، چه زحمات طاقت فرسایی را متحمل شده و چه اوقات گران بهایی را صرف آن نموده است.