شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
شبکه اجتهاد: مفهوم جهاد در اسلام به عنوان یکی از آموزه‌های بنیادین اسلام، در طول تاریخ دستخوش تحولات و تفسیرهای متنوعی شده است. در نگاه قرآن، جهاد در اصل به معنای تلاش و کوشش در راه خدا است که شامل ابعاد معنوی، فرهنگی، علمی، اقتصادی، …. و در مواقع لازم، دفاع نظامی می‌شود. اما در عمل و در تاریخ، این مفهوم گاه به جنگ و نزاع نظامی محدود شده و گاه به عنوان دفاع مشروع و مقابله با تجاوز تعبیر شده است به گونه‌ای که در اذهان و ادبیات نوعی ترداف و جانشینی معنایی میان این دو شکل گرفته است. بازپژوهی این موضوع کمک می‌کند تا از سوءتعبیرها و برداشت‌های افراطی جلوگیری شود و ماهیت دفاع مشروع در اسلام روشن گردد.
تحلیل و نقد
در قرآن کریم آموزه جهاد «و جاهدوا بأموالکم و أنفسکم فی سبیل الله…» (توبه، آیه ۴۱)، «وَجَاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ» (حج / ۷۸) و آموزه قتال «کتب علیکم القتال و هو کره لکم و عسی ان تکرهوا شیئا و هو خیر لکم…» (بقره، آیه ۲۱۱) متمایز از همدیگر آمده است. بر پایه مفاد قاعده اصالت تعابیر قرآن کریم و اعجازمندی قرآن در گزینش واژگان و با درنگ در اصول معناشناسی کلاسیک و مدرن معنای واژه جهاد با قتال یکسان نیست و ترادف تام میان آندو وجود ندارد. همسان انگاری جهاد و جنگ از جمله خطاهای روش شناسی در مطالعات فقهی- تفسیری است. این دو مفهوم همانند و مترداف با یکدیگر نیستند، تفسیر جهاد به معنای جنگ در معرکه نادرست است و جهاد مفهوم گسترده‌ای از قتال دارد، جهاد بر خلاف قتال زمان‌مند نیست، قابل نسخ نیست، مقید به گروه خاص از مکلفین نیست و همه اقشار و اصناف از مسلمانان را شامل می‌شود، جنسیت در جهاد شرط نیست، از گستره وسیع در موضوع برخوردار است و هر گونه آمادگی و توانایی، اقدام و عمل در توسعه و اعتلای فرهنگ توحیدی را شامل است، اختصاص به مشرکان و کفار ندارد و جریان‌های اسلام نما چون نفاق را نیز شامل هست.
جهاد در نظریه قرآن بنیاد، دکترین بازدارندگی قرآن، و راهبرد دفاع پیش از جنگ است، هرگونه نبرد با جریان شرک و الحاد در سویه‌ها و لایه‌های متنوع آن در مرحله قبل و بعد از قتال را شامل می‌شود، بنا نهادن دکترین دفاع بر پایه جهاد به مثابه یک بنیاد و اساس و جنگ نظامی به مثابه راهبرد دفاعی به مراتب بازدارندگی عمیق، گسترده و پایدارتری از بنانهادن دکترین دفاع بر پایه جنگ نظامی دارد و از این رو هست که در دستگاه مفهومی قرآن هماره به دو گانه جهاد- جنگ نه به عنوان جانشین مفهومی بلکه دو مفهوم متمایز و مکمل نظریه دفاع در نظرگاه قرآن تاکید شده است.
در سیره نبوی نیز جهاد با جریان‌های دین ستیز همانند عمالقه هماره به عنوان یک راهبرد مورد تاکید بوده است حال اینکه آن حضرت هیچ نبرد نظامی با جریانی به نام عمالقه به ویژه منافقین و جریان سکولار و دین گریز در معرکه نظامی نداشت از این رو متن «مجاهد، عن ابن عباس، قال: لما نزلت (یا أیها النبی جاهد الکفار والمنافقین) قال النبی (صلی علیه وآله): لأجاهدن العمالقه – یعنی الکفار والمنافقین – فأتاه جبرئیل (علیه السلام) وقال: أنت أو علی» دقیق ترین روایت از مفهوم جهاد در سیره نبوی است که در اخبار دیگر به دلیل خطای ذهنی به «لأقاتلن العمالقه» تغییر یافته است.
در نتیجه، «از جهاد تا جنگ» نه تنها مسیر تاریخی و تحولی مفهوم جهاد را نشان می‌دهد، بلکه ضرورت بازنگری و بازتعریف نظریه دفاع اسلامی بر اساس آموزه‌های قرآن را برجسته می‌سازد. این بازپژوهی به درک بهتر ماهیت جهاد به مثابه راهبرد دفاع مشروع، جلوگیری از سوءاستفاده‌های سیاسی از جنگ در جامعه اسلامی کمک می‌کند.
نویسنده: حجت‌الاسلام والمسلمین علی راد؛ عضو هیأت علمی دانشگاه تهران پردیس فارابی
