اصطلاح«فقه کرونا» و آسیب‌ شناسی آن/ تقریر مناسکی و قالبی از دین چالش‌برانگیز است

مدیر گروه فقه کاربردی پژوهشکده اسلام تمدنی گفت: برخی گمان می‌کنند کرونا توانسته دستگاه جدیدی را ایجاد کندکه عنوان آن را فقه کرونا گذاشتند. این بازی با مفاهیم است که به مصلحت دستگاه فقاهت فقیهان و آموزه‌های دینی نیست. وقتی گفته می‌شود «فقه کرونا» یعنی گویا این واقعه آن قدر در منابع ما بازتاب داشته است که ظرفیت طرح آن در حد یک فقه مضاف تعریف کنیم که این امر به گمان من جای اینکه به نفع دستگاه فقاهت باشد، به ضرر آن است.

به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین علی شفیعی در گفت‌وگویی از طریق پخش زنده اینستاگرام با موضوع «کرونا و زیست دینی» که به همت خبرگزاری ایسنا و دفتر مطالعات فرهنگی جهاد دانشگاهی خراسان رضوی برگزار شد، اظهار کرد: گاه تقریر ما از زیست دینی این است که دین آمده است تا بر تمام زندگی یک جامعه و انسان سایه بیفکند و صفر تا صد زندگی انسان را تدبیر و مدیریت کند و گاه تقریر ما این نیست، بلکه معتقدیم ادیان از جمله اسلام آمده‌اند پاره‌ای از مسائل اختصاصی موجود در زیست انسان‌ها را مدیریت و تدبیر کنند و برای همان بخش نیز پیام‌ها و پیشنهادهای شنیدنی دارند و دیگر ساحت‌های زیست انسانی را به جوامع انسانی و تدابیر عقلانی ایشان واگذاشته است و حداکثر دغدغه‌هایی را مطرح کرده است.

وی بیان کرد: ما می‌توانیم دو تقریر از زیست دینی داشته باشیم:  می توانیم آن را زیست معنوی بدانیم و یا زیست مناسکی بخوانیم. اگر زیست دینی را زیست معنوی بدانیم، لوازم،پیامدها و چالش‌هایی دارد و اگر زیست دینی را مناسکی بدانیم، منابع، مبانی، چالش‌ها و بحران‌هایی دیگر خواهد شد.

شفیعی افزود: آنچه از آموزه‌های دینی به دست می‌آید این است که دین بیشتر در زیست انسان‌ها نقشی معناگرایانه دارد تا مناسکی وبه عبارتی اصالت از آن معناست. دین تلاش کرده معنایی در برابر یا در کنار همه معناهایی که برای زیست انسانی تعریف شده یا قابلیت تعریف شدن دارند، تعریف کند. قاعدتا تلقی من از چالش‌ها، بحران‌ها و مبانی که زیست دینی انسان‌ها با آن مواجه بوده، با تقریری که برخی دارند و معتقدندزیست دینی انسانی با مناسک، قالب‌ها و ظواهر گره خورده، متفاوت است.

مدیر گروه فقه کاربردی پژوهشکده اسلام تمدنی با بیان اینکه ما می‌توانیم در بحث کرونا و زیست دینی به ویژه در ساحت مباحث فقهی سه نکته را مطرح کنیم، عنوان کرد: اول: ایجاد مسائلی جدید: به گمان من کرونا مسائل جدیدی برای فقاهت ایجاد کرده که این باید مورد توجه فقیهان ودستگاه فقاهت قرار گیرد. دوم:ایجاد چالش در برابر مسائل موجود: ساحت دیگر بحث این استکه کرونا پاره‌ای از داشته‌ها و آرای فقهی ما را به چالش فراخوانده است.

اصطلاح«فقه کرونا» و آسیب شناسی آن

وی ادامه داد: ساحت سوم که اکنون بیشتر مورد توجه بوده این است که برخی گمان می‌کنند کرونا توانسته دستگاه جدیدی را ایجاد کندکه عنوان آن را فقه کرونا گذاشتند. این بازی با مفاهیم است که به مصلحت دستگاه فقاهت فقیهان و آموزه‌های دینی نیست. وقتی گفته می‌شود «فقه کرونا» یعنی گویا این واقعه آن قدر در منابع ما بازتاب داشته است که ظرفیت طرح آن در حد یک فقه مضاف تعریف کنیم که این امر به گمان من جای اینکه به نفع دستگاه فقاهت باشد، به ضرر آن است.

شفیعی اضافه کرد: در ادواری از تاریخ ایران چنین قضیه‌ای فراگیر بود که صدماتی عمومی و چالش‌های جدی زیستی هم ایجاد کرد، اما فقیهان آن ادوار، عقلانیت و درک درستی داشتند و به جعل اصطلاحاتی هم چون« فقه وبا» یا تعابیری این گونه نپرداختند، علتش هم این است که می‌فهمیدند استفاده از این واژه‌ها و اصطلاحات،دستگاه فقاهت را دچار مشکل جدی خواهد کرد. ما حق نداریم بار غیر ضروری بر دوش فقه و فقاهت بگذاریم، اگر کمک کنیم فقه چالش‌های کنونی دوران جدید و در اطراف خود را سامان دهد، بسیار به فقه کمک کردیم.

مدیر گروه فقه کاربردی پژوهشکده اسلام تمدنی خاطرنشان کرد: ایجاد توقعات و ساحت‌هایی که ربط مستقیمی به فقه ندارند، به نفع فقه، شریعت و دین نیست. پاره‌ای از مسائل موجود در دستگاه فقهی ما ساری و جاری بوده و کار الان هم نیست، هرزمان به ادوار گذشته فقه و زندگی انسان‌ها برگردیم، متوجه می‌شویم که دستگاه فقه هر دوره با پرسش‌های جدید مواجه بوده ودستگاه فقاهت نیز در این خصوص وارد گفت‌وگو شده  پاسخ‌هایی داده در قضیه کرونا هم باید کمک کرد به همان شکل و ناظر به دوساحتی که عرض شد یعنی پاسخ به مسائل جدید و حل چالش‌های جدید دستگاه فقاهت راه خود را پیدا کند .

وی افزود: باید برای بخشی از مسائلی که کرونا آن‌ها را به چالش فراخوانده، تدابیری اندیشیده شود. به طور مثال الان حوزه عبادات که حرف اصلی دین در ساحت  قابل‌ها و مناسک نیز در این بخش است، با ورود کرونا دچار پرسش‌ها و چالش‌هایی شده است. همواره به حضور در نماز جمعه و جماعت و برخی اعمال عبادی دیگر توصیه شده، اما اکنون کرونا دستگاه فقاهت را در این زمینه با چالش مواجه کرده که بایدبرای آن امور تدبیری بیندیشیم.

شفیعی ادامه داد: این چالش‌ها که کرونا ایجاد کرده البته تنها در حوزه عبادیات نیست، بلکه در حوزه اجتماعیات، قضاوت و شهادت هم هست. ولی آن چه می تواند در تقریر معناگرایانه از دین در زیست انسانی ایجاد چالش کند ساحت عبادات است که به نظر بنده مهم است. با وجود اینکه حضور کرونا طولانی نشده، اما ما در همه این موارد دچار چالش شدیم که این نشان می‌دهد ما باید در دستگاه فقاهت خودتوجه جدی به برخی از این امور کنیم، چه بسا به بحث‌های جدیدی برسیم که در برابر حوادثی که در آینده به صورت غیر قابل پیش‌بینیاتفاق خواهد افتاد، راحت‌تر و بهتر تدبیر کنیم.

دستگاه فقاهت و ظرفیت تدبیر دو ساحت از ره آوردهای کرونا

مدیر گروه فقه کاربردی پژوهشکده اسلام تمدنی با اشاره به اینکه دستگاه فقاهت ظرفیت دارد، منتها در حوزه‌هایی که باید به آن ورود پیداکند، تصریح کرد: در حوزه عبادیات، دستگاه فقاهت ما این ظرفیت را دارد که با اصلاح پاره‌ای از مبانی و روش‌ها بتواند چالش‌هایی را که به طور مثال کرونا ایجاد می‌کند، مدیریت و تدبیر کند، البته به نگاه ما به شریعت و فقه نیز بستگی دارد، اگر تقریر ما ظاهرگرایانه،مناسکی و قالبی باشد، چالش‌های ما بسیار گسترده خواهد بود.

وی بیان کرد: هرچقدر ما قلمرو حضور و نفوذ فقه، شریعت و دین را قلمرویی موسع بدانیم و توسعه دهیم، قاعدتا چالش‌های ما بسیارفراوان‌تر خواهد شد و هرچقدر بتوانیم نگاه حداقلی به قلمرو دین، فقه و شریعت داشته باشیم، چالش‎‌های ما کمتر خواهد بود، در نتیجه بحرانی هم برای دستگاه فقاهت اتفاق نخواهد افتاد یا قابل تدبیر خواهد بود. وقتی تلاش می‌کنیم تقریر حداکثری از دین را تنها تقریر بخوانیم در عمل کمک کردیم تا دچار بحران‌های بیشتری شویم.

شفیعی اضافه کرد: به طور مثال در این موضوع افرادی که نگاه مناسکی داشتند و فکر می‌کردند در شریعت اصالت از آن مناسک است و یا مناسک، قالب‌ها و ظواهر به اندازه خود معنا و روح متن اصالت دارند و مانند خود معنا مهم هستند، در تدبیر یا فهم درست برخی ضرورت‌هایی که در این دو ماه با آن مواجه شدیم، دچار مشکل شدند. این که برخی از آقایان حاضر نبودند به نفع حفظ بهداشت عمومی و جان انسان‌ها پاره‌ای از مناسک را به صورت موقت تعطیل کنند، زاییده همین گمان بوده که مناسک به اندازه محتواها مهم است.

مدیر گروه فقه کاربردی پژوهشکده اسلام تمدنی خاطرنشان کرد: آنچه در آموزه‌های دین اصالت دارد، معنا، محتوا و متن است، البته شکل پاره‌ای از مناسک مخصوصا در حوزه عبادیات مهم است، اما اگر امر دایر شد، روشن است که باید بین حفظ معنا، متن و محتوا تاحفظ ظاهر، قالب و شکل، ما باید معنا، متن و محتوا را انتخاب کنیم و به نفع معنا و متن از قالب‌ها و مناسک دست برداریم. جامعه ما در عرض این دو ماه نشان داد مردم با کاهش مناسک هم می‌توانند زندگی اخلاقی و انسانی خود را داشته باشند، اما بدون معنا و محتوا این امرممکن نیست.

نگاه مناسکی و ضعف تدبیر امور

وی با بیان اینکه یکی از خدمات و ره اوردهای مثبت کرونا برای فهم و زیست دینی ما این نکته بود که متوجه شویم هیچگاه نباید مناسک، ظواهر و قالب‌ها در دین را به اندازه محتوا، معنا و متن حجیم کنیم، عنوان کرد: در این زمینه باید تلاش کنیم که سهم آن‌ها را به اندازه خودشان نگه داریم. اگر انباشتی از مناسک را به جامعه تزریق کرده و جامعه مناسکی درست کردیم، چه بسا در آینده با چنین مشکلاتی مواجه شویم، از تدبیر امور مذهبی و اجتماعی جامعه خود ناتوان باشیم و نتوانیم آن‌ها را مدیریت کنیم، اما برای جامعه‌ای که متن و معنااصالت داشته باشد، حتی در فقدان انجام اعمال، ظاهر و مناسک هم می‌تواند زیست دینی داشته باشد.

شفیعی گفت: من از جناب مروی، تولیت آستان قدس رضوی، تشکر می‌کنم که جزو اولین افرادی بودند که اعلام کردند به دستورالعمل‌های بهداشتی تن می‌دهند. باید ایشان را با افراد دیگری مقایسه کرد که حتی در آخرین لحظات نیز حاضر نبودند این دستورالعمل‌های بهداشتی را بپذیرند. این امر نشان می‌دهد که جان انسان‌ها از هر مساله دیگری ارزش بالاتری دارد و ما نباید در برابر جان انسان‌ها به معامله بپردازیم.

تعطیلی مناسک و حرم‌ها قابل بازیابی است؛ اما جان انسان‌ها نه

مدیر گروه فقه کاربردی پژوهشکده اسلام تمدنی بیان کرد: اگر مناسک ما و حرم رضوی و سایر حرم‌ها یک، دو یا سه ماه تعطیل باشند،امکان بازیابی دارند، اما اگر به دلیل عدم تدبیر جان یک انسان گرفته شود، قابل بازیابی نیست و ما حق نداریم به خاطر حفظ یک امرمناسکی و قالب‌های دینی، جان یک انسان را به مخاطره بیندازیم. ادیان آمدند که خدمت‌گزار انسان باشند و قرار نیست که ما با تمسک به ظواهر و قالب‌های دینی و امور مناسکی، جان انسان‌هایی که دین آمده تا به آن‌ها خدمت کند را به مخاطره بیندازیم.

وی خاطرنشان کرد: من تلاش‌هایی که در استان به ویژه در حرم امام رضا(ع) و توسط تولیت آستان قدس رضوی انجام شد را مثبت می‌بینم. برخی در همین مشهد بودند که مقاومت‌های غیر قابل دفاعی داشتند، اما آن‌ها نیز کوتاه آمدند. تمسک به مناسک، حفظ آن یاپنهان شدن پشت مناسک، نکته مثبت و نیکویی نیست، بلکه اگر منجر به صدمه یک انسان شود، ما مقصریم و باید پاسخ گو باشیم.

چالش اصلی دین در مسائلی مانند کرونا به حضور مناسک و ظواهر گره خورده است

شفیعی با اشاره به اینکه چالش اصلی دین در مقولاتی مانند کرونا به حضور مناسک، ظواهر و شعائر گره خورده است، تصریح کرد: اگرامور عبادی مانند نماز جمعه، نماز جماعت و پاره‌ای دیگر از این امور که بیشتر جنبه‌های اجتماعی دارند یک سال با مشکلاتی مواجه شوند و ما تقریر درستی داشته باشیم، دچار مشکل نخواهیم شد. اگر تقریر ما مناسکی، ظاهرگرایانه، شعاری و شعائری باشد، طولانی شدن این امر ما را دچار مشکل خواهد کرد.

مدیر گروه فقه کاربردی پژوهشکده اسلام تمدنی افزود: انسانی که خود را تنها با مناسک دین گره زده، شاید یک ماه بتواند عدم حضوردر محافلی مانند تعزیه و مرثیه و اعمال اجتماعی دینی را تحمل کند، اما به این دلیل که تقریر مناسکی دارد، دچار چالش شده و مجبور می‌شود مرزهایی که به ضرر خودش بوده و همچنین دستورالعمل‌های پزشکی را بشکند، زیرا نیاز دارد تجدید قوا کند، اما اگر تقریر معناگرایانه باشد، این اتفاق یا رخ نخواهد داد یا دیرتر رخ می‌دهد.

وی ادامه داد: دستگاه فقاهت و تمام امور فقهی ما آمده‌اند تا در خدمت معنا و محتوا باشند. اگر نگوییم صددرصد، می‌توانیم بگوییم حجم حداکثری احکام فقهی ما چنین هستند، این احکام تشریع شده‌اند تا ما را به معنا برسانند. در عین حال که این قالب‌ها ارزش هستند و باید به آن‌ها توجه کرد، اما نباید اصالتی که به این موارد می‌دهیم، همانند اصالتی باشد که به معنا و محتوا می‌دهیم. ایسنا