شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
تصور می‌کنیم احادیث مشترک صرفاً یک امر تشریفاتی است که در ویترین بگذاریم تا کمی دل‌ها نرم شود. اما امام کاظم(ع) کارکرد این اخبار را به فضای اجتماعی و حل مسائل امت ارتقا داده است. حادثه برای امت رخ می‌دهد. امام(ع) می‌فرمایند شما شیعه و سنی، بیایید این اخبار مورد قبول طرفین را مبنای استنباط خودتان برای مواجهه با حوادثی که فراروی امت قرار دارد، قرار دهید. این نگاه، «اخبار مجمع علیها» را از حالت ویترینی و تشریفاتی خارج کرده و به یک منبع پویا برای اجتهاد و پاسخ به مسائل مشترک امت تبدیل می‌کند. این همان پژوهش بنیادینی است که می‌تواند گره‌های اصلی را باز و تقریب را از بن‌بست خارج کند.
به گزارش شبکه اجتهاد، اندیشه وحدت اسلامی که قرن‌ها در قلب و ذهن مصلحان بزرگی چون سید جمال‌الدین اسدآبادی تا آیت‌الله العظمی بروجردی جوانه زده بود، با تأسیس مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی به درختی تنومند تبدیل شد.
این نهاد مبارک که اکنون سی و پنجمین سال فعالیت خود را پشت سر می‌گذارد، ثمره دهه‌ها تلاش برای غبارروبی از چهره واقعیت‌های تاریخی، کاهش تعصبات و مهم‌تر از همه، کشف و نمایش اشتراکات گسترده و عمیق میان مذاهب اسلامی است. مرحله نخست تقریب با موفقیت به دنبال ایجاد شناخت متقابل و اثبات این حقیقت بود که برادری اسلامی، یک آرمان دست‌یافتنی است.
اکنون و پس از سه و نیم دهه تلاش پرثمر، اندیشه تقریب به بلوغی رسیده که پرسش از گام بعدی را نه یک نقد، که یک ضرورت تکاملی می‌داند. سؤال امروز این نیست که آیا می‌توانیم متحد باشیم، بلکه این است چگونه می‌توانیم از این وحدت و اشتراکات، برای حل مسائل واقعی و مشترک امت اسلام بهره ببریم.
استاد احمد مبلغی، عضو مجلس خبرگان رهبری با نگاهی به همین افق جدید، پاسخی راهبردی برای این پرسش ارائه می‌دهد. او معتقد است تقریب باید از مرحله شناخت عبور کرده و وارد فاز هم‌کنشی و کارآمدی اجتماعی شود. گفتار پیش رو، تبیین این گذار راهبردی از تقریب نظری به تقریب عملی و کارگشاست.
تقریب؛ پدیده‌ای اجتماعی که با توصیه محقق نمی‌شود
استاد احمد مبلغی با اشاره به اهمیت بنیادین پژوهش برای تحقق هر ایده در جامعه، سخنان خود را این‌گونه آغاز می‌کند: اساساً پژوهش اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد. در هر موضوعی که بخواهد در جامعه تحقق پیدا کند، حتماً باید از رهگذر پژوهش به دیدگاه‌های شفاف درباره آن دست پیدا کنیم. تقریب به چند دلیل به‌شدت به پژوهش نیازمند است؛ نخست، تقریب مربوط به مناسبات اجتماعی است و هر چیزی که مربوط به روابط اجتماعی است، نیازمندی آن به تحقیق خیلی بیشتر است.وی اضافه می‌کند: مناسبات، امری پیچیده است و چنان نیست که در اختیار ما باشد. عوامل و متغیرهایی که آن را شکل می‌دهند، آن‌قدر گسترده است که اگر سراسیمه و بدون مطالعه وارد یک امر اجتماعی مثل تقریب شدیم، باید بدانیم این امر در اختیار فرمان، توصیه و خواهش ما نیست. یک امر اجتماعی، تحت سنن الهی جریان پیدا می‌کند. ما اگر از این سنن اجتماعی که خداوند بر جامعه حاکم کرده استفاده و مطابق با آن عمل کنیم، حرکتمان در جامعه جایگاه پیدا می‌کند.
عضو مجلس خبرگان رهبری تصریح می‌کند: این تصور که می‌توانیم با هر نسخه‌ای که به آن علاقه داریم، جامعه را تنظیم کنیم، کاملاً خطاست. جامعه پیچیده‌تر از آن است. شما می‌خواهید مناسبات شیعه و سنی را در سطح امتی که چندین کشور، فرهنگ و زبان را پوشش می‌دهد، ایجاد کنید. چطور می‌توان با یک فعالیت مختصر و تلاشی بی‌بهره از پژوهش به این هدف رسید؟ ما تاکنون از زاویه اجتماعی به تقریب نگاه نکرده و ذات ماهوی اجتماعی آن را مورد توجه قرار نداده‌ایم.
مواجهه با تاریخ انباشته از تفرقه
وی دومین دلیل برای ضرورت پژوهش را ماهیت تاریخی اختلافات دانسته و می‌گوید: مناسباتی که می‌خواهد تحت عنوان تقریب شکل بگیرد، مسبوق به یک تاریخ پر از اختلاف است؛ تاریخی که در مقاطعی بسیار بد شکل گرفته است. به تعبیری، داعیان تفرقه و اسباب آن، بسیار بیشتر از داعیان وحدت بوده‌اند. وقتی در یک مقطعی اختلاف شدت می‌گیرد و کنترل نمی‌شود، در مرحله بعد، پیچیدگی بیشتری پیدا می‌کند، ریشه‌دارتر شده و لایه‌هایی از تعصبات کور، مسئله را دربرمی‌گیرد و آن را شدیدتر می‌کند. این لایه‌ها روی هم انباشته شده و تراکم پیدا می‌کنند.
مبلغی هشدار می‌دهد: وقتی تاریخ بد شکل بگیرد، آدم و عالم باید جمع شوند تا آن را اصلاح کنند و این اصلاح به سادگی‌ها رخ نمی‌دهد. تفرقه و وحدت دو موضوعی هستند که از این تاریخ بد، آسیب دیده‌اند. شما با فردی دو کلمه درباره وحدت صحبت می‌کنید، چنان واکنشی نشان می‌دهد که گویی حرفی خلاف دین زده‌اید؛ در حالی که وحدت، ندای قرآن و عقلانیت اسلام است. این ذهنیت نشان می‌دهد مسئله چقدر پیچیده شده است.
عمیق‌ترین چالش؛ «هویت‌های به شرطِ لا»
این استاد عالی حوزه علمیه قم، سومین و عمیق‌ترین مانع را مسئله هویت معرفی کرده و می‌افزاید: ما با هویت‌هایی مواجه هستیم که قائم به نفی دیگری شکل گرفته‌اند. در فضای طلبگی، ما به آن «به شرط لا» تعبیر می‌کنیم. یعنی این هویت، موجودیت خود را در نفی دیگری می‌بیند و اگر به هویت دیگر نه نگوید، احساس پوچی می‌کند. این یک مسئله بسیار پیچیده است.
او با تشریح این مفهوم ادامه می‌دهد: رسالت وحدت این است که این هویت‌ها را از حالت «به شرطِ لا» به «به شرطِ شیء» تبدیل کند. یعنی فرد بگوید من شیعه هستم به شرط بودن در کنار اهل سنت تا با هم امت را تشکیل دهیم. چه کسی حاضر است این را بفهمد و احساس کند؟ هویت چیزی است که شب و روز با انسان است. ما باید به این درک برسیم که کیان من به وجود او وابسته است و کیان او به وجود من؛ ما هر دو با هم امت را تشکیل می‌دهیم.
غفلت از «امت» و ضرورت یک جهاد علمی
استاد مبلغی با تأکید بر جایگاه محوری امت در قرآن، می‌گوید: امت فراخ‌ترین دامنه اجتماعی است که قرآن ایجاد کرده است. همه فخر و مباهات پیامبر(ص) با همین امت است. خداوند می‌فرماید: «… لِّتَکُونُوا شُهَدَاءَ عَلَی النَّاسِ وَیَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیدًا…» (بقره، آیه ۱۴۳). پیامبر(ص) بر امت شهید و گواه است و امت بر دیگران. چطور می‌توانیم این چارچوب عظیم را نادیده بگیریم؟وی با لحنی منتقدانه اضافه می‌کند: ای کسانی که برای تقریب دل می‌سوزانید، بدانید و آگاه باشید تقریب امری نیست که بتوان با ساده‌انگاری به آن نگاه کرد. اگر ۳۰، ۴۰ یا ۱۰۰ سال دیگر با همین منوالِ بدون پژوهش ادامه دهیم، به جایی نخواهیم رسید. تقریب، پژوهش می‌خواهد؛ نه یک پژوهش ساده، بلکه یک پژوهش متعدد التخصصیات و بینارشته‌ای. متأسفانه حجم پژوهش در تقریب خیلی کم بوده و همان مقدار هم اغلب بر موضوعات حاشیه‌ای و تکراری متمرکز است.
یک راهبرد تأسیسی؛ گذار به «اخبار مجمع علیها» به مثابه منبع استنباط
این استاد برجسته حوزه علمیه در بخش پایانی سخنان خود، یک راهکار راهبردی و تأسیسی را مبتنی بر روایتی از امام کاظم(ع) ارائه می‌دهد: روایتی زیبا از امام کاظم(ع) وجود دارد که در فضای امت مطرح شده است. ایشان می‌فرمایند یکی از پایه‌های امور دین «الْأَخْبَارُ الْمُجْمَعُ عَلَیْهَا» یعنی اخبار و روایات مورد اجماع است. سپس کارکرد آن را این‌گونه تعریف می‌کنند: «وَ هِیَ الْغَایَهُ الْمَعْرُوضُ عَلَیْهَا کُلُّ شُبْهَهٍ، وَ الْمُسْتَنْبَطُ مِنْهَا کُلُّ حَادِثَهٍ» این اخبار، معیاری است که هر شبهه‌ای بر آن عرضه شده و هر حادثه و پدیده نوظهوری از آن استنباط می‌شود». (تحف العقول، ص ۴۰۳)وی با تفسیری نو از این روایت، تأکید می‌کند: ما تصور می‌کنیم احادیث مشترک صرفاً یک امر تشریفاتی است که در ویترین بگذاریم تا کمی دل‌ها نرم شود. اما امام کاظم(ع) کارکرد این اخبار را به فضای اجتماعی و حل مسائل امت ارتقا داده است. حادثه برای امت رخ می‌دهد. امام(ع) می‌فرمایند شما شیعه و سنی، بیایید این اخبار مورد قبول طرفین را مبنای استنباط خودتان برای مواجهه با حوادثی که فراروی امت قرار دارد، قرار دهید. این نگاه، «اخبار مجمع علیها» را از حالت ویترینی و تشریفاتی خارج کرده و به یک منبع پویا برای اجتهاد و پاسخ به مسائل مشترک امت تبدیل می‌کند. این همان پژوهش بنیادینی است که می‌تواند گره‌های اصلی را باز و تقریب را از بن‌بست خارج کند.
سخنان استاد مبلغی بیش از آنکه یک نقد باشد، یک مانیفست برای آینده تقریب است. نماینده جمهوری اسلامی ایران در مجمع جهانی فقه اسلامی جده در پایان تصریح می‌کند: دوران اقدامات سطحی و مبتنی بر احساسات به پایان رسیده و زمان آن فرا رسیده که با تقریب، به مثابه یک علم و یک پدیده اجتماعی پیچیده برخورد شود. دعوت به بازگشت به «اخبار مجمع علیها» نه یک بازگشت به گذشته، بلکه یک جهش به آینده است؛ آینده‌ای که در آن، میراث مشترک فکری امت اسلام، به جای آنکه موضوعی برای مباهات موزه‌ای باشد، به منبعی زنده برای استنباط و حل مسائل امروز و فردای جهان اسلام تبدیل می‌شود. این، همان انقلاب پژوهشی است که می‌تواند کالبد خسته تقریب را جانی دوباره ببخشد./ روزنامه قدس
