شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
طرفداران نظریه عقلی بودن قاعده امر به معروف و نهی از منکر دلایلی برای اثبات مدعای خود اقامه کرده‌اند که از آن میان می‌توان به قاعده لطف، قاعده وجوب دفع ضرر محتمل و قاعده وجوب شکر منعم اشاره کرد.
به گزارش شبکه اجتهاد، یکی از واجبات دینی و فروع دین که در تربیت انسان‌ها اهمیت بسیاری دارد، فریضه امر معروف و نهی از منکر است. پرسش این است که آیا باید آن را فریضه تعبدی محض تلقی کرد که وجوب، شرایط و مراتب آن به شکل تأسیسی از جانب شرع ارائه شده است و علت و فلسفه وضع آن قابل درک برای بشر نیست یا اینکه باید آن را از احکام عقلی و قابل درک دانست و نصوص شرعی را ارشاد به حکم عقل خواند؟ باید توجه داشت که منظور از ارشادی بودن حکم عقل در این مسئله آن است که اگر بیان شرعی هم نباشد، عقل آن را درک می‌کند. این معنا از ارشادیت، در مقابل مولویت و همانند ارشادی بودن در «أطیعوا الله» نیست که جعل حکم شرعی درباره آن محال باشد.
الهام مغزی نجف آبادی و سعید نظری توکلی در مقاله‌ای با عنوان «تبیین عَقلانی و عُقلایی امرِ به معروف و نهی از منکر» به بررسی این موضع پرداخته است. در چکیده مقاله می‌خوانیم: «امرِ به معروف و نهی از منکر یکی از مهم‌ترین فرایضی است که کتاب و سنت بر آن تأکید بسیار نموده است. برخی از فقیهان، وجوب این فریضه را شرعی و نقلی دانسته و عقل و عُقلا را از ادراک وجوب این فریضه عاجز انگاشته‌اند؛ اما برخی دیگر قائل به عقلی و عُقلایی بودن وجوب این فریضه شده، و آیات و روایات را ارشاد به حکم عقل و عُقلا شمرده‌اند. طرفداران وجوب عقلی و عُقلایی به قواعد وجوب لطف، دفع ضرر محتمل، حفظ نظام، شُکر منعم، اعانه بر برّ و تقوی، و دلایل لزوم منع از تحقق مبغوض مولا و حفظ حدود آزادی تمسک نموده‌اند. از میان این ادله، قواعد وجوب لطف و اعانه بر برّ و تقوی و لزوم منع از تحقق معصیت و مبغوض مولا از اثبات ادعای ایشان قاصر است؛ اما بقیه دلایل می‌تواند وجوب عقلی و عُقلایی این فریضه را اثبات کند. پیداست که دلایل عقلی وجوب فریضه، همان فلسفۀ حکم شمرده می‌شوند؛ البته، شبهاتی نیز دربارۀ آن بیان شده که پاسخ داده می‌شود.»
در این مقاله «قاعده لطف» به عنوان نخستین دلیل عقلی فریضه امر به معروف و نهی از منکر برشمرده شده است. به اعتقاد نویسنده رایج‌ترین استدلال عقلی بر وجوب امر معروف و نهی از منکر، بر پایه قاعده لطف است. این استدلال به شکل قیاس منطقی از نوع اول بیان می‌شود: امر معروف لطف است (صغرا)؛ آنچه لطف به شمار آید، به حکم عقل واجب است (کبرا)؛ امر به معروف عقلا واجب است (نتیجه). برخی از متکلمان امامیه قاعده لطف را پذیرفته و آن را مبنای استدلالات خود قرار داده‌اند؛ با وجود این، شماری از عالمان، به صراحت، صحت آن را انکار نموده‌اند.
قاعده وجوب دفع ضرر محتمل دومین دلیل برای اثبات عقلی بودن اصل امر به معروف و نهی از منکر است. از دید نویسنده مقاله قاعده عقلی وجوب دفع ضرر دلیل دیگر بر وجوب عقلی امر معروف و نهی از منکر است؛ چون اگر امر به معروف و نهی از منکر ترک شود این احتمال وجود دارد که فرد و جامعه مشمول عذاب‌های دنیوی و اخروی شوند. قیاس منطقی شکل اول درباره این دلیل چنین است: درصورت ترک امر به معروف و نهی از منکر احتمال ورود ضرر به شخصِ تارک آن وجود دارد (صغرا)؛ عقل مستقلا به وجوب دفع ضرر محتمل حکم می‌کند (کبرا)؛ پس دفع ضرر حاصل از ترک امر معروف و نهی از منکر عقلا واجب است (نتیجه).
مولف می‌افزاید: «در تحلیل این قاعده باید گفت: اگر ضرر‌های دنیوی از نوع قتل یا امور عرضی خاص باشند و فرد یقین داشته یا احتمال عقلایی بالا دهد که درصورت ترک امر به معروف و نهی از منکر، ضرر آن متوجه او می‌شود، دفع ضرر واجب است؛ چون در ضرر‌های دنیوی درجه احتمال و اهمیت محتمل، هردو، در حکم عقل دخیل هستند. با وجود این، در دیگر ضرر‌های دنیوی بعید است این قاعده جاری شود. درباره ضرر‌های اخروی نیز باید گفت: علم به ضرر اخروی، متوقف بر خطابات شرعی بر وجوب به امر معروف و نهی از منکر است؛ بنابراین اگر احتمال ضرر اخروی، پیش از جست‌وجوی دلیل باشد، دفع ضرر محتمل منجز است و باید جست‌وجوی دلیل کند.»
قاعده وجوب شکر منعم سومین دلیل عقلانی بودن امر به معروف و نهی از منکر است. برخی برای اثبات وجوب عقلی امر معروف و نهی از منکر به قاعده وجوب شکر منعم تمسک نموده و می‌فرمایند: امر معروف و نهی از منکر و پاسداشت واجبات و ترک محرمات، نوعی تقویت و تأیید دین است و پاسداشت و تقویت ارزش‌های دینی و نصرت دین، نوعی شکر فعلی الهی است (صغرا)؛ از آنجا که شکر منعم، عقلا واجب است (کبرا)، پس امر معروف و نهی از منکر نیز عقلا واجب است (نتیجه). به اعتقاد مولف مقاله قاعده وجوب عقلی شکر منعم بر وجوب امر معروف و نهی از منکر دلالت نمی‌کند؛ بلکه فقط بر حسن آن دلالت دارد و عقل امر معروف و نهی از منکر که به رعایت ارزش‌های الهی توسط دیگران میانجامد را از مصادیق قاعده وجوب شکر منعم نمی‌داند.
قاعده اعانه بر نیکی و تقوی، لزوم جلوگیری از معصیت مولا و قاعده وجوب حفظ نظام از دیگر ادله عقلانی بودن امر به معروف و نهی از منکر در دین اسلام است.
یادآور می‌شود، مقاله «تبیین عَقلانی و عُقلایی امرِ به معروف و نهی از منکر» تالیف الهام مغزی نجف آبادی در شماره ۹۲ فصلنامه علمی پژوهشی کاوشی نو در فقه به انتشار رسیده است.
