شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
در عصر اقتصاد نوین و گردش گسترده پول نقد، مسئله وجوب یا عدم وجوب زکات بر اسکناس‌های رایج به یکی از موضوعات مهم و نوظهور فقهی بدل شده است. کتاب «الزکاه فی النقود الرائجه» اثر آیت‌الله حاج شیخ مصطفی اشرفی شاهرودی، با رویکردی اجتهادی و تحلیلی، این مسئله را در پرتو مبانی فقهی سنتی و معاصر واکاوی می‌کند و پاسخ‌هایی علمی به نیازهای فقهی در مواجهه با تحولات اقتصادی ارائه می‌دهد. این اثر که به همت عتبه عباسیه و تقریر حجت‌الاسلام سعید رمزی منتشر شده، گامی مهم در تطبیق فقه مالی با مقتضیات زمان به شمار می‌آید.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، یکی از وظایف مهم حوزه‌های علمیه، پرداختن به مسائل نوپدید و کاربردی فقهی در جامعه ایمانی است؛ به‌ویژه مسائلی که با زندگی روزمره مؤمنان پیوند مستقیم دارد. در این میان، موضوع زکات اسکناس و پول‌های رایج، به‌عنوان یکی از دغدغه‌های فقهی مهم دوران معاصر، توجه فقیهان را به خود جلب کرده است.
کتاب «الزکاه فی النقود الرائجه» (زکات پول‌های رایج)، حاصل دروس فقهی آیت‌الله حاج شیخ مصطفی اشرفی شاهرودی در حوزه علمیه مشهد (سال تحصیلی ۱۳۸۹–۱۳۹۰) است که توسط حجت‌الاسلام والمسلمین سعید رمزی تقریر و به همت عتبه عباسیه منتشر شده است. موضوع اصلی این اثر، بررسی فقهی و اجتهادی وجوب یا عدم وجوب زکات بر اسکناس و پول‌های رایج در ساختار اقتصادی معاصر است.
این اثر ارزشمند در قالب چهار بخش سامان یافته است: بخش نخست به مباحث کلیات اختصاص دارد، بخش دوم به تبیین مبانی فقهی می‌پردازد، بخش سوم به بررسی و تحلیل دیدگاه‌های معاصر در این زمینه اختصاص یافته، و بخش چهارم بیان‌گر جمع‌بندی و ارائه نظر مختار مؤلف است.
ساختار کتاب
بخش اول (کلیات)، مفاهیم بنیادینی همچون زکات، نقد، مالیت، و شرایط وجوب زکات تبیین شده و همچنین تفاوت‌های تاریخی میان پول‌های فلزی (طلا و نقره) و اسکناس‌های اعتباری مورد اشاره قرار گرفته است.
بخش دوم (مبانی فقهی) به بررسی روایات و اقوال مشهور فقها درباره موارد منصوص زکات (نظیر گندم، جو، طلا، نقره، گاو، شتر و گوسفند) می‌پردازد و دیدگاه رایج مبنی بر عدم شمول زکات نسبت به سایر اموال را تحلیل می‌کند. همچنین در این بخش، آراء فقیهانی که توسعه موارد زکات را بر پایه عنوان کلی «مال قابل نموّ» ممکن می‌دانند، بررسی شده است.
بخش سوم (بررسی دیدگاه‌های معاصر)، نظریات فقیهانی که قائل به وجوب زکات بر اسکناس هستند مورد تحلیل قرار گرفته و تطبیقی با آراء فقهی اهل سنت، که برخی از آنان نیز زکات پول را واجب می‌دانند، ارائه شده است.
بخش چهارم (نظر مختار) به دیدگاه نهایی آیت‌الله اشرفی اختصاص دارد که بر اساس آن، زکات بر اسکناس‌های رایج واجب نیست، مگر در مواردی که این اسکناس‌ها واجد جنبه طلا یا نقره باشند، یا حکم خاصی در عرف جاری وجود داشته باشد. ایشان همچنین توصیه به احتیاط مستحب در پرداخت زکات اسکناس‌ها در چارچوب فتوای ولایی یا نظام اقتصادی اسلامی دارند.
نقاط قوت کتاب
پرداختن به مسئله‌ای نوپدید و بسیار مهم برای زندگی معاصر، به‌ویژه در جوامع اسلامی که به فقه مالی پایبند هستند. «انسجام ساختاری و توجه به سیر تاریخی آراء فقهی»، «استناد قوی به منابع فقهی شیعه و تحلیل دقیق آرای بزرگان»، «طرح نظرات مخالف و پاسخ مستدل به آنها» و تقریر روان و قابل استفاده برای طلاب فقه و اصول» از نقاط قوت ایر اثر می‌باشد.
نقد تحلیلی
نکته نخست، محدود شدن موضوع زکات به اشیای منصوص: در برداشت ارائه‌شده، زکات صرفاً به موارد منصوص در روایات منحصر شده است؛ درحالی‌که برخی اندیشمندان معاصر از جمله شهید آیت‌الله صدر و امام خمینی(ره)، امکان توسعه دایره زکات در چارچوب اقتضائات حکومت اسلامی را مورد توجه قرار داده‌اند.
نکته دوم، جایگاه اسکناس در ساختار اقتصادی معاصر: با عنایت به اینکه اسکناس‌های رایج امروزی، علاوه بر دارا بودن مالیت، نقشی مؤثر در گردش سرمایه و رشد اقتصادی ایفا می‌کنند، عدم شمول زکات نسبت به آنها، از منظر برخی دیدگاه‌های فقهی، نیازمند بازنگری و تأمل بیشتر است.
نکته سوم، فقدان رویکردهای اقتصادی مکمل: گرچه اثر یادشده از منظر فقهی واجد مباحث ارزشمندی است، اما به نظر می‌رسد ارتباط میان زکات پول نقد و پیامدهای اقتصادی و اجتماعی آن مورد توجه قرار نگرفته است. تبیین این ابعاد، به‌ویژه در چارچوب نظام‌سازی فقهی، می‌تواند به غنای بیشتر مباحث بینجامد..
در جمع‌بندی می‌توان گفت کتاب «الزکاه فی النقود الرائجه» اثری فقهی، دقیق و مبتنی بر اجتهاد است که با التزام به مبانی فقه سنتی، به واکاوی یکی از مسائل مهم در عرصه مالی زندگی مؤمنان پرداخته است. هرچند در افق فقه ولایی و نظام‌مند، ممکن است طرح برخی رویکردهای مکمل یا گسترده‌تر ضرورت یابد، با این‌حال، این اثر می‌تواند منبعی ارزشمند و قابل بهره‌برداری برای طلاب، پژوهشگران فقه مالی و علاقه‌مندان به مباحث نوپدید زکات به شمار آید.
یادآوری می‌شود کتاب «الزکاه فی النقود الرائجه» توسط عتبه عباسیه به زیور طبع آراسته شده و چندی قبل با حضور اساتید و پژوهشگران در نشستی در مشهد رونمایی شد.
