شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
رئیس بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء گفت: بنیادهای فقهی و علمی و بنیادهای فرهنگی و اجتماعی کشور برای ایجاد تجارت و بازار الکترونیک آماده نیست و از مهمترین دلایل آن این است که ارتباط بین نهادهای علمی مانند دانشگاه و حوزه با بازار، گسسته و کمرنگ است.
به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر مرتضی جوادی آملی در همایش «الگوی بازار اسلامی» که در محل سالن اجتماعات بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء برگزار شد، بیان داشت: یکی از عمده ترین جهاتی که دین اعم از کتاب و عترت و سنت به آن اهتمام دارند مساله بازار و اقتصاد اسلامی و تجارت است به صورتی که شما هم تشویقی ترین عبارات را در باب مسائل اقتصادی و بازار در قرآن کریم ملاحظه می‌کنید و هم تنبیهی ترین عبارات را در این حوزه در قرآن مشاهده می‌کنید، هر دو وجه و جنبه در قرآن آمده است.
رئیس بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء ادامه داد: خداوند گاهی از جنبه تشویق و تکریم به اهل بازار می‌فرماید «رِجَالٌ لَا تُلْهِیهِمْ تِجَارَهٌ وَلَا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ»؛ این تشویقی ترین آیه قرآن در حوزه بازار است و «رجال» در این آیه به معنای رادمردان و انسان‌های بزرگی است که امور اقتصاد، تجارت و بیع، آنها را از یاد خدا باز نمی‌دارد و آنها را سرگرم خود نمی‌کند بلکه بازار برای آنها بستری است برای ارائه اخلاق و احکام الهی و هرگز از این امر غفلت نمی‌کنند.
وی افزود: از سوی دیگر قرآن در خصوص افرادی که از یاد خدا و احکام الهی غافل هستند و به فقه که حکم الهی را در عرصه بازار بیان فرموده است، توجهی نمی‌کنند تنبهی ترین عبارات را دارد و می‌فرماید «فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ»؛ و یا در آیه دیگری می‌فرماید: «الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبَا لاَ یَقُومُونَ إِلاَّ کَمَا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطَانُ مِنَ الْمَسِّ»؛ در قرآن برای کسانی که معیار و فرهنگ اسلامی را رعایت نمی‌کنند چنین تعبیر تندی آمده است.
استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به آیه ۲۹ سوره مبارکه نساء، اظهارداشت: خداوند در سوره مبارکه نساء می‌فرماید «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ إِلاّ أَنْ تَکُونَ تِجارَهً عَنْ تَراضٍ»؛ نکته‌ای که بسیار قابل توجه است این است که خدای عالم، انسان را رها نکرده و همه برنامه‌های او را با یک نظم الهی و دینی راهبری می‌کند، ما فکر می‌کنیم مالک و سلطان اموالی هستیم که در اختیار ماست و می‌توانیم هرجور که بخواهیم این اموال را به کار بگیریم در حالی که خدای عالم در قرآن می‌فرماید این اموالی که در اختیار شماست را بر اساس باطل مصرف نکنید؛ «لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ».
وی تصریح داشت: اما حقیقتاً «باطل» در عرصه اقتصاد، تجارت و بازار چیست؟ دین به ما می‌آموزد باطل این است که انسان مال را بر اساس یک نظام فقهی و بر مبنای میزان و معیار‌های الهی به کار نگیرد. دو معیار را خدای سبحان مطرح می‌کند که این دو معیار را باید با هم و توامان در نظر بگیریم و رعایت کنیم که اگر این دو معیار توامان بود اموال از جهت باطل رفتن مصون می‌شوند؛ اول اینکه باید «تجارت» باشد و دو اینکه «تراضی و رضایت طرفین» باید در این تجارت وجود داشته باشد، اگر هر یک از این دو معیار در کار نباشد «اکل مال بالباطل» خواهد بود.
جوادی آملی ابراز داشت: ممکن است در ربا و یا قمار، معاذالله، رضایت وجود داشته باشد اما اینها تجارت نیست یا ممکن است در معامله‌ای ظاهر تجارت وجود داشته باشد اما رضایتی در طرفین وجود نداشته باشد لذا این هم اکل مال بالحق نیست. «لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ» حالا اگر بخواهد باطل نباشد و حق باشد باید چگونه باشد راهش این است که «إِلاّ أَنْ تَکُونَ تِجارَهً عَنْ تَراضٍ».
راجع به بازار، اقتصاد و تجارت اسلامی کار جدی و اساسی صورت بگیرد
وی در خصوص آثار سوء «اکل مال بالباطل» تاکید داشت: «اکل مال بالباطل» حرام است و نهی خداست، وقتی حرام در کسب و کار باشد زندگی حرام خواهد بود، وقتی زندگی حرام شد حیات انسانی حرام خواهد شد، زندگی و حیات انسانی که حرام شد از آنجایی که انسان بر مبنای حیات دنیایی خود می‌میرد و بر مبنای حیات دنیایی اش در آخرت محشور خواهد شد، آخرت انسان نابود خواهد شد لذا تمام حوزه انسانی با کسب باطل بهم می‌خورد در نتیجه باید راجع به بازار، اقتصاد و تجارت اسلامی کار جدی و اساسی صورت بگیرد.
رئیس بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء ادامه داد: در اینجا این سوال مطرح می‌شود که تجارت چیست؟ طبق بیان حضرت امیر «الفقه ثم المتجر» یعنی اوّل یادگیری فقه، بعد انجام تجارت. البته این از باب نمونه است والا هیچ کاری را بدون فقه نمی‌شود انجام داد، فقه پایه علمی همه اعمال عباد است، الان دانشگاه‌ها و حوزه‌های ما متراکم از علم است اما صنعت، کشاورزی، تولید، تجارت و اقتصاد ما بی بهره از این همه علمی است که در دانشگاها و حوزه‌های ما هست، این گسست بین مراکز تولید علم و بخش‌های مختلف اقتصادی وجود دارد.
استاد حوزه و دانشگاه اذعان داشت: در حوزه‌های علمیه نسبت به بحث اقتصاد، کسب و کار و تجارت، مطالب فراوانی وجود دارد، اما بازاریان متدین و مسلمان از این فن و دانش، آگاهی لازم را ندارند در نتیجه با وجود اینکه بازاریان، متدین هستند از بازار اسلامی بسیار فاصله داریم. همانگونه که آیت‌الله جوادی آملی می‌فرماید تا دانش اسلامی نشود دانشگاه اسلامی نخواهد بود به همین صورت با وجود اینکه بازاریان، مسلمان و متدین هستند اما تا شیوه کسب و کار و مناسباتی که در فضای اقتصاد و تجارت وجود دارد اسلامی نباشد بازار اسلامی محقق نخواهد شد.
وی با اشاره به اهدف برگزاری همایش الگوی بازار اسلامی خاطرنشان کرد: وجود چنین همایش‌ها و نشستهایی برای این است که نسبت بین بازار به خصوص در شهر مقدس قم، با حوزه‌های علمیه تقویت گردد، حوزه‌ای که در خصوص مکاسب و متاجر و دیگر کتب فقهی به صورت مستمر کار علمی صورت می‌دهد و سرّ اینکه کتب فقهی ما این قدر در بخش مکاسب و متاجر قوی هستند این است که بازاریان و کسبه به علما و مراجع مراجعه می‌کردند و مسائل و مشکلات و دغدغه‌های خود را مطرح می‌ساختند و فقها برای پاسخ به آنها نظریه پردازی می‌کردند که متاسفانه امروزه این ارتباط ضعیف شده است.
استاد حوزه و دانشگاه اذعان داشت: برخی بین مدیریت فقهی و مدیریت علمی تفاوت قائل هستند و معتقدند که متولی مدیریت فقهی حوزه و متولی مدیریت علمی دانشگاه است و اینها در مقابل هم هستند، با ارائه نظریه علم دینی حضرت آیت‌الله جوادی آملی مشخص شد که این دو در حقیقت در یک فضا هستند و مدیریت علمی بخش کارشناسی نظام فقهی است، در حقیقت آنچه در دانشگاه‌ها به عنوان علم الاقتصاد و علم التجاره مطرح است همه و همه در فضای کارشناسی است، ازاین منظر اگر حضرت امیر علیه السلام فرمود «الفقه ثم المتجر» یعنی علم التجاره و علم الاقتصاد، چرا که اگر کسی به علم اقتصاد آشنا نباشد اموالش را به باطل مصرف خواهد کرد و یا اگر کسی نتواند تشخیص بدهد این معامله‌ای که انجام می‌دهد صحیح است یا خیر و نداند این معامله بیع است یا ربا، معامله مشکوک خواهد بود در نتیجه لازم است حد بیع و ربا را بداند و هیچ عالمی بدون تفقه در علم تجارت نمی‌تواند مرز بین حلال و حرام را مشخص کند، از این رو اهل فقاهت ارجاع به اهل خبره می‌دهند چراکه عقل عرفی و عقل معیشت اقتضا می‌کند که این مشورت و تبادل نظر صورت بگیرد.
لزوم آسیب شناسی بازارهای سنتی
مرتضی جوادی آملی در بیان آسیب شناسی بازارهای سنتی بیان داشت: بازار سنتی ما هنوز نظام تجارت علمی امروز جهان را نفهمیده است، لذا شاهد هستیم که کسب و کارهای مجازی و اپلیکیشن‌های مالی و اقتصادی بعضا ایجاد مشکل و تضاد در این بازار نموده است چون بازار سنتی ما هنوز آمادگی این تحول را ندارد، باید از نظر فقهی، علمی و دانشی اینگونه از نظام‌های تجاری را برای اقتصادمان تعریف کنیم و در غیر این صورت دچار آسیب‌های گسترده خواهیم شد. نه بنیادهای فقهی و علمی و نه بنیادهای فرهنگی و اجتماعی کشور برای ایجاد تجارت و بازار الکترونیک آماده نیست و از مهمترین دلایل آن این است که ارتباط بین نهادهای علمی مانند دانشگاه و حوزه با بازار، گسسته و کمرنگ است.
وی با تاکید بر اهمیت نقش بازار در عرصه تمدنی جوامع، افزود: مهمترین جنبه مباحث تمدنی یک جامعه، بازار است؛ ما اگر بخواهیم از تمدن اسلامی سخن بگوییم باید آن را در بازار خود مشاهده کنیم و این مناسبات اجتماعی و فرهنگی را در بازار خود ببینیم اما آیا از تمدن اسلامی در بازار امروز ما خبری هست؟! در بازار امروز ما از نظم، انضباط، تعهد و وفای به پیمان خبری نیست، آیت‌الله جوادی آملی در درس خارج فقه خود در مبحث «المومنون عند شروطهم» می‌فرمود مومن کنار پیمانش است یک بار می‌گوید «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ» اما اینجا می‌فرماید «المومنون عند شروطهم» مومن همانجایی است که قول داده و عهد بسته است، اگر این تعهدات مالی برای بازار ما مهم بود این میزان از چک‌های برگشتی را شاهد نبودیم، اگر وفای به عهد و پیمان در بازار ضعیف باشد ما چه ادعایی می‌توانیم نسبت به بازار اسلامی داشته باشیم؟! در بازار اسلامی باید احساس امنیت، نشاط اقتصادی و رونق کسب و کار به عنوان مظاهر تمدن اسلامی مشهود باشد.
بنابر گزارش شفقنا، رئیسبنیاد اسراء با تقدیر از اتاق اصناف استان قم در پایان تصریح داشت: اتاق اصناف استان قم به دلیل همجواری با حوزه‌های علمیه و مراجع عظام تقلید، جا دارد به موضوع الگوی بازار اسلامی به صورت جدی اهتمام داشته باشد و از این جایگاه هم خود را بسازد وهم الگوی دیگر شهرهای کشور باشد که بحمدالله در این زمینه همکاری خوبی بین بنیاد اسراء و اتاق اصناف استان قم در جریان است که امیدواریم در آینده شاهد نتایج مثبت آن باشیم.
