به نام علم، به کام جهل/ محمد رضوانی

اختصاصی شبکه اجتهاد: تقابل موافقان و مخالفان فلسفه، دعوایی جدید و نوظهور نیست. هم دعوا تکراری است و هم ترفندها و شیوه‌های مجادله. هم اتهام جهل و بی‌سوادی با گوش‌ها آشناست و هم اتهام کفر و الحاد. به اندازه کافی، کتاب و مقاله و سخنرانی و یادداشت از هر دو طرف دیده‌ایم که از پیش، می‌دانیم چگونه استدلال خواهند کرد و چه جواب خواهند داد.

اما هر دو گروه بر سر یک نقطه اقرار دارند که هر گفتنی، شنیدن دارد و هر نقد کردنی، نقد شدن. هیچ چیز و هیچ کس، حرف آخر را نمی‌زند. حرف آخرِ یکی ممکن است اول کلام فرد دیگر باشد و خاتمه‌الکلامِ یکی، محل نزاع فرد دیگر.

مگر می‌شود جدال سخت عالمانی چون شیخ مفید و شیخ صدوق را بخوانی و درس آزاداندیشی نگیری؟ مگر می‌شود زبان تیز نقد را بر این و آن فرود آوری اما متکبرانه خودت را مصون و مبرا از هر گونه نقد بدانی؟ این، یعنی “ادب گفتگو”.

هنوز حوزویان باسابقه مشهد به یاد دارند که استاد علامه طباطبایی، بزرگوارانه به دیدار بزرگان مکتب تفکیک می‌رفت و آنان نیز، بزرگوارانه پذیرایی شایانی از ایشان می‌کردند. به خاطر دارم یکی از بزرگان مکتب تفکیک به مرحوم استاد مصباح یزدی گفته بود “یکی از ویژگی‌های مثبت شما حریت در نقد و شخصیت‌زده نبودن شماست.”

اما متأسفانه امروزه در حوزه علمیه مشهد با جریانی مواجهیم طرفدار تصوف و عرفان، آن‌چنان مات و مبهوت انظار و شهودات خویش است که سنت دیرین حوزه‌ها را زیر پا نهاده و بی‌محابا با استفاده از مغالطه‌های کهنه، حق نقد را از همگان، پیر و جوان و فیلسوف و تفکیکی، سلب کرده و به نام علم، تعصب را ترویج می‌کند.

عالمان شهر چه کنند وقتی اولیات و بدیهیات شما افتاده در محل نزاعشان؟!

ریش‌سفیدان شهر چگونه سخن بگویند وقتی زبان مشترکی با شما جز استناد به مکاشفات پیر و مرادتان نمی‌یابند؟

شما بگویید، ارباب عقل و نقل، چگونه نقد کنند که به تریج قبای پیر و مرادتان بر نخورَد؟

“فردی که اولیات ما را نقد می‌کند، تخصص ندارد و کسی که بدون تخصص سخن می‌گوید گناه کبیره مرتکب شده است” به همین راحتی باب علم را به نام علم بسته‌اند.

کار به جایی رسیده که جوانی که چند صباحی است حلقه‌ای از شاگردان، دور خود دیده، برای منتقدان پیش‌کسوت و ریش‌سفید، خط و نشان می‌کشد، تهدید به شکایت می‌کند و آنان را بی‌سواد می‌خواند. چرا؟ تنها به این دلیل که وقتی ما تخصص شما را تأیید نکرده‌ایم نباید درباره ما سخن بگویید!

تواضع و ادب، میوه علم است. هر درختی را باید از ثمراتش شناخت؛ نه ادعاهای باغبان. فرمود: “انّ علی کل حقّ حقیقهً و علی کل صواب نوراً”

یکی از ریشه‌های این حجم از دگماتیسم و جزم‌اندیشی، اصل دانستن کشف و شهود و تحت الشعاع قرار دادن استدلال عقلی و نقلی است. کشف و شهودی که عملاً نه اثبات‌پذیر است و نه ابطال‌پذیر، اما به درک عقلی و درک نقلی جهت می‌دهد و دیگران را به جای گفتگو، فقط به تبعیت دعوت می‌کند.

ناگفته معلوم است، فقهی که بر این اساس، بنیان نهاده شده و می‌شود، هیچ‌گونه گفتگوی واقعی و مبتنی بر دلیل را برنمی‌تابد و فقط می‌تواند دیگران را به پیروی کور و مبتنی بر ایمان به قطب و مرشد دعوت کند.

کار که بدین نقطه رسد، باید پایان فقه جواهری و آغاز فقه اقطاب صوفیه را رسماً اعلام کرد.