شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
مخاطب «موسوعه احادیث فقهیه» افراد عادی و عموم مکلفین نیستند. بلکه مخاطب این موسوعه فقیهان و محدثان متبحر و ذی الفن هستند که خود توان تفکیک احادیث صحیح از احادیث ضعیف را دارند. در جمع نگاری نمی‌توان مطابق یک نظر یا یک مبنا پیشرفت و این مانع از غرض موسوعه در ساخت تصویر جامع از داشته‌های مذاهب اسلامی در حوزه حدیث فقهی است؛ طبیعی است که با این رویکرد برخی احادیث ضعیف هم در پژوهش وارد خواهد شد که خود فقیه و محدث می‌تواند آن را تشخیص بدهد و در جای مناسب از آن به‌عنوان مؤید یا شاهد بهره‌گیری کند.
اختصاصی شبکه اجتهاد: اولین نشست علمی نقد و بررسی کتاب «موسوعه الأحادیث الفقهیه عند المذاهب الإسلامیه» از سوی «شورای برنامه‌ریزی مدارس علوم دینی اهل سنت» در قالب وبینار به‌صورت مجازی در ۳۰ مهرماه برگزار شد. این نشست با حضور مؤلف کتاب «حجت‌الاسلام والمسلمین سید محمدکاظم طباطبایی» و دبیری «حجت‌الاسلام سید محمدحسن حکیم» و با حضور سه نفر از علمای اهل سنت ایران «شیخ عبدالرحیم خطیبی»، «مولوی دکتر عبیدالله بادپا» و «ماموستا دکتر طیب مرادی» به‌عنوان ناقد تشکیل شد.
حجت‌الاسلام حکیم در ابتدای جلسه گفت: جامعه اسلامی ما در ایران سال‌های بسیاری است که همزیستی مشترک و متعالی ایمانی، میان مذاهب اسلامی را به محوریت عشق به قرآن عشق به نبی مکرم اسلام صلی‌الله علیه وآله وسلم و عشق به اهل‌بیت علیهم‌السلام متحقق کرده و تجربیات شایانی را رقم زده است.
وی ادامه داد: ارتقای این تجربه به حوزه هم‌اندیشی و همفکری مستقیم اندیشمندان مسلمان از مذاهب مختلف یکی از راه‌های گسترش و تثبیت این تجربه ایمانی است. امیدوارم این دست تلاش‌ها جدی‌تر و با متانت استمرار پیدا کند تا شاهد پیشرفت‌های عمیق و اثرگذار باشیم.
حکیم ضمن معرفی کتاب موسوعه الأحادیث الفقهیه، افزود: این موسوعه هم در هدف و هم در پژوهش و به انجام رسیدن مبتنی بر همفکری و هم‌اندیشی و بهره‌گیری از تمامی توان مذاهب اسلامی استوار شده و در تدوین این موسوعه عالمان مسلمان مذاهب اسلامی از ایران و دیگر بلاد اسلامی، در قالب مشاوره علمی، جلسات دانشی و در ضمن مکاتبات علمی، یاری و همکاری داشته‌اند.
سخنان حجت‌الاسلام طباطبایی:
سپس حجت‌الاسلام سید محمدکاظم طباطبایی، در ابتدا از شورای برنامه‌ریزی مدارس علوم دینی اهل سنت برای برگزاری این نشست و همچنین از اساتید بزرگواری که قبول زحمت کرده‌اند قدردانی و سپاسگزاری نمود.
طباطبایی با اشاره به فضای معاصر و امکانات جدید که زمینه‌ساز مطالبه گری شفافیت در میان مسلمین و مخاطبان حدیث و سنت را پدید آورده بر لزوم روزآمد کردن منابع حدیث فقهی برای زدودن تصورات و توهمات ناشی از دوری و فاصله میان نگارندگان و مخاطبان مدونات حدیثی فرق و مذاهب اسلامی تأکید کرد.
رئیس پژوهشکده علوم و معارف حدیث، افزود: این شفاف‌سازی بخش زیادی از توطئه دشمنان اسلام در ایجاد شبهات نسبت به حدیث اسلامی و پروژه‌های ناامید سازی مسلمین از تراث و میراث وحیانی را دفع خواهد نمود و سبب‌ساز تجدید روحیه و دمیده شدن حیاتی نو و تازه در میان مسلمین خواهد بود.
مؤلف کتاب «موسوعه الأحادیث الفقهیه» در ادامه اشاره کرد: نقش‌آفرینی گزاره‌های حدیثی مذاهب اسلامی به‌عنوان قرینه‌ای برای درک جامع و تصویری مطابق واقع از حدیث اسلامی ضرورتی است که تا پیش از این موسوعه کمتر قابل بهره‌برداری بوده و به حمدالله در این موسوعه تمهید شده است. وی افزود: حتی روایات ضعیف هم می‌تواند در این عرصه نقش آفرین باشد و فقیه را در دست‌یابی به فهم کامل‌تری از «سنت» یاری رساند.
رئیس دانشکده علوم حدیث دانشگاه قرآن و حدیث گفت: تبلور و نمایان‌سازی مشترکات میان مذاهب اسلامی سدی محکم در مقابل هجمه‌های حرکت‌های استشراقی علیه حدیث اسلامی است و برای مسلمین بسیار امید بخش است. البته در کنار تأکید بر اشتراکات نباید از نقاط اختلاف نیز غافل ماند. شناخت دقیق نقاط تمایز و ویژگی‌های هر مذهب نیز از امور مهمی است که در این پژوهش مراعات شده است.
نقد مولوی بادپا
در ادامه این نشست «مولوی دکتر عبیدالله بادپا» استاد فقه و حدیث و رئیس بخش «التخصص فی الدعوه والفکر الإسلامی» در دارالعلوم زاهدان به نقد و بررسی کتاب پرداخت و گفت: کار صورت گرفته کاری عظیم مهم و خدمتی بزرگ است و از الله اخلاص در آن را خواستارم.
وی افزود: ما در مورد روش و منهج کار نکات مهمی را باید مطرح کنیم و نقدهای جدی نسبت به کار داریم؛ اما این به معنای بی‌اهمیتی به کار نیست.
بادپا گفت: جا داشت که روش بحث با تفصیل بیشتر می‌آمد تا برخی ابهامات نسبت به روش و منهج مرتفع شود. شایسته بود منبع نگاری‌ها در این موسوعه بر اساس الگوهای دانشگاهی رایج تدوین می‌شد تا به این واسطه شناخت مؤلفان و تفکیک متون مذاهب مختلف آسان‌تر و سریع‌تر متحقق شود.
رئیس بخش التخصص فی الدوه والفکر الإسلامی بر این نکته تأکید کرد که اگر مطلبی از امام یک مذهب یا فقیهان آن‌ها گزارش می‌شود مسیر علمی صحیح آن انتساب به منابع و کتب فقهی معتبر همان مذهب است. این مطلب در برخی موارد در موسوعه مراعات نشده و گاه نظری مذهبی از کتاب‌های مذهب دیگر اخذ و نقل شده است.
مولوی بادپا ضمن تقدیر از به‌کارگیری الفاظ دال بر ادای احترام نسبت به نبی مکرم اسلام و اهل‌بیت علیهم‌السلام بر ضرورت به‌کارگیری این الفاظ در مورد امهات المؤمنین و صحابه تأکید کرد.
وی با اشاره به اهمیت و جایگاه بحث در اسناد روایات و لزوم اتکای بر روایات صحیح نزد اهل سنت، از نپرداختن به مباحث رجالی و سندی در این موسوعه انتقاد کرد و «چینش روایات بر اساس مذاهب» و به ترتیب آن را نیز پیشنهاد داد.
نقد شیخ عبدالرحیم خطیبی
پس ارائه مطالب مولی عبیدالله بادپا، شیخ عبدالرحیم خطیبی، امام جمعه منطقه قشم به نقد و بررسی کتاب پرداخت و این کار را ناب و منحصر به فرد دانست و گفت: ما درباره این کتاب هم نقد و هم دفاع داریم؛ اما چون این جلسه به نقد کتاب اختصاص دارد نقدها را مقدم می‌کنم.
امام جمعه منطقه قشم گفت: یکی از اشکالات ما به این کار در نقل و گزارش اقوال و آراء ائمه مذاهب است. این مطلب روشن است که اقوال و آراء فقهی ائمه مذاهب نزد اهل سنت حدیث تلقی نمی‌شود. بلکه این‌ها نظرات فقهی خاص خود آن‌هاست. نظرات و اجتهاداتی است که خود مستند به حدیث و سنت است. درست است که اهل هر مذهب اعتنای ویژه به نظرات ائمه خود دارد اما این اعتنا با رویکرد شیعه به ائمه اهل‌بیت علیهم متفاوت است. اگرچه آمدن آراء صحابه و تابعیان را من می‌توانم دفاع کنم و برای آن توجیه دارم، اما آمدن اقوال فقهای اربعه را خروج از عنوان می‌دانم و نسبت به آن توضیح مؤلف محترم را خواستارم.
خطیبی در ادامه به نمود رویکرد شیعی در این پژوهش اشاره کرد و گفت: به نظر می‌رسد مؤلف محترم در مواردی تلاش دارد که در ساختار و با شیوه نقل متون و عنوان گذاری‌ها نظر امامیه را القا کند. به‌عنوان نمونه به باب «المسح علی الرجلین» می‌توان اشاره کرد. چرا در این باب روایات معارض «مسح» که در کافی و کتب شیعه آمده گزارش نشده است؟
وی ضمن تأکید بر این که عمل نکردن به برخی روایات تابع بحث‌های فنی فقهی چه در امامیه و چه در مذاهب اهل سنت طبیعی بوده و عملکرد دانشی فقیهان محترم است، نمونه‌هایی از روایات شیعه را که مخالف «مسح» بود، گزارش کرد.
نقد ماموستا مرادی
در ادامه این نشست ماموستا دکتر طیب مرادی به نقد و بررسی کتاب پرداخت. او ضمن تأکید بر مطالب اساتید و اشاره به نکته شیخ عبدالرحیم خطیبی که ما به این کار هم نقد داریم و هم دفاع گفت: من هم با تکیه به همان سنت حسنه استاد و اختصاص این جلسه به نقد، نقدها را مقدم می‌کنم.
مرادی گفت: هدف تألیف موسوعه با التفات به برنامه‌های الکترونیک موجود و در دسترس بودن امکانات جستجو بر روی برنامه‌های کامپیوتری و سایت‌ها برای من روشن نشد.
وی افزود: در عناوین به نظر می‌رسد که اجتهاد صورت گرفته و چینش متون ذیل عناوین تابع تلقی عمومی اهل سنت از گزاره‌های حدیثی نبوده است.
مرادی مهم‌ترین اشکال این موسوعه را نپرداختن به جهات رجالی و سندی احادیث دانست و گفت: بی‌توجهی به تصحیح و تضعیف گزاره‌ها در منابع اهل سنت ناپسند و موجب سوء برداشت می‌شود. به نظر می‌آید که در مورد احادیث امامیه این طور نبوده و به‌نوعی صحت سنجی و اعتبار روایات امامیه به لحاظ سندی در این پژوهش مراعات شده است.
ماموستا مرادی در ادامه به نمونه‌هایی از احادیث نقل شده در موسوعه پرداخت که نزد اهل سنت ضعیف تلقی شده و اشکال در اسناد آن‌ها موجود است.
سخنان استاد طباطبایی
در پایان این نشست استاد سید محمدکاظم طباطبایی با تشکر از همه اساتید به حدیث از امام صادق علیه‌السلام اشاره کرد که آن حضرت می‌فرمایند: «أحبّ اخوانى الیّ من أهدى الیّ عیوبى؛ محبوبترین برادرانم نزد من، کسى است که عیب‌هایم را به من اهدا کند».
رئیس پژوهشکده علوم و معارف حدیث ضمن اشاره به این که برخی اشکالات اساتید مانند چرایی نپرداختن به اسناد روایات و تصحیح و تضعیف آن‌ها در مقدمه کتاب تبیین شده گفت: تفاوت مبانی رجالی و تعدد آراء در مورد حدیث واحد مانع جمع نگاری می‌شود.
طباطبایی تأکید کرد: مخاطب «موسوعه احادیث فقهیه» افراد عادی و عموم مکلفین نیستند. بلکه مخاطب این موسوعه فقیهان و محدثان متبحر و ذی الفن مانند اساتید حاضر در این نشست هستند که خود توان تفکیک احادیث صحیح از احادیث ضعیف را دارند. چنانکه در ضمن نشست نیز ارائه شد. لذا این امر به مخاطب واگذار شده است. در جمع نگاری نمی‌توان مطابق یک نظر یا یک مبنا پیشرفت و این مانع از غرض موسوعه در ساخت تصویر جامع از داشته‌های مذاهب اسلامی در حوزه حدیث فقهی است؛ طبیعی است که با این رویکرد برخی احادیث ضعیف هم در پژوهش وارد خواهد شد که خود فقیه و محدث می‌تواند آن را تشخیص بدهد و در جای مناسب از آن به‌عنوان مؤید یا شاهد بهره‌گیری کند.
وی با اشاره به نقص‌های فنی موجود در جلسه که گاه مانع فهم دقیق نکات اساتید می‌شد و ضمن تقدیر از اهتمام اساتید بزرگوار گفت: از دوستان شورای برنامه‌ریزی مدارس علوم دینی اهل سنت خواهش می‌کنم تا اشکالات مطرح شده در این جلسه و بلکه تمامی آنچه را که بیان و ارائه آن در این فرصت کوتاه جلسه نگنجید را به‌صورت مکتوب در اختیار ما قرار بدهند تا در فرصتی مبسوط مورد پاسخگویی و تبیین قرار گیرد؛ تا هم اساتید بزرگوار با موسوعه و روش آن آشناتر شوند و هم برخی تصورات ایجاد شده اصلاح شود و در ضمن این ارتباط دانشی ما نیز در تکمیل این موسوعه از اساتید بزرگوار و نظرات دانشی ایشان استفاده کنیم.
سخنان حجت‌الاسلام حکیم
حجت‌الاسلام حکیم (دبیر نشست) نیز با تشکر از همه اساتید که با مراعات فرصت محدود نظرات و نکات خود را به‌صورت خلاصه و دقیق بیان کردند، تشکر و سپاسگزاری کرد و این نشست را پیش نشست شایسته و مناسبی برای شکل‌گیری نشست‌های تخصصی‌تر دانست. وی ضمن تشکر و قدردانی از شورای برنامه‌ریزی مدارس اهل سنت استمرار این نشست‌ها و ادامه یافتن این نقد و نظرها را خواستار شد.
براساس این گزارش ارسالی، کتاب «موسوعه الأحادیث الفقهیه عند المذاهب الإسلامیه» پژوهشی جامع در احادیث فقهی است که گروه فقه و حقوق پژوهشکده علوم و معارف حدیث با همکاری شورای برنامه‌ریزی مدارس اهل سنت در دست انجام دارد.
در تعریف این کتاب آمده: «موسوعه الأحادیث الفقهیه عند المذاهب الإسلامیه»، اهتمام جدی بر جمع‌آوری حداکثر متون حدیث اسلامی از منابع معتبر تمامی مذاهب اسلامی دارد. طبیعت جامع نگاری اقتضای فراهم آوردن حداکثر متون مرتبط با موضوع را دارد، اما جمع‌آوری و کنار هم گذاردن هر متنی با هر درجه اعتبار و اهمیت، آفاتی چون تطویل بی‌مورد را در پی خواهد داشت.
از سوی دیگر اتکای به صحت سنجی سندی و رجالی نیز با توجه به تفاوت در مبانی و رویکردها امری غیر ممکن بوده و در نهایت کاربری جامع حدیثی را به مخاطبان مبنا یا رویکردی خاص محدود می‌نماید.
بر این پایه با توجه به رویکرد عالمان مسلمان به منابع و رده‌بندی اعتبار مصادر نزد ایشان و به‌تبع آن رواج یک منبع حدیثی در مذهب؛ اتکا بر منابع معتبر نزد هر مذهب به‌عنوان جایگزین اتکای بر صحت سنجی رجالی و سندی، محور گزینش متون و جمع‌آوری حداکثری احادیث قرار گرفت. ضمناً با توجه به جامعه مخاطب این پژوهش ـ یعنی فقیهان مسلمان ـ و با احترام به مبانی علمی فقهاء، در تمسک به متون و استدلال به حدیث، در این پژوهش از داوری سندی و تحلیل نسبت به متون اجتناب شده است.
از این کتاب که در سی و سومین کنفرانس بین‌المللی وحدت اسلامی رونمایی شد تاکنون ۳ مجلد با عنوان کتاب الطهاره به چاپ رسیده است.
