شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
شبکه اجتهاد: آثار فراوانی را سراغ داریم که نامشان در دست است و متنشان به دست ما نرسیده. همینطور نسخههای فراوانی یافت می‌شود که ما هیچ اطلاعی تاکنون از موجودیت آن‌ها و حتی عناوینشان نداشته‌ایم. کتاب «احادیث امیرالمومنین علی (ع) بروایه عبدالعظیم و الحسنی و باملاء القاضی جعفر بن احمد الیمانی – من مخطوطات الزیدیه» جزو کتابهایی است که نه عنوانش در دست بوده و نه متنش، اما به جهات مختلفی مهم است و به واقع لازم است اهل‌تحقیق توجه ویژه‌ای به آن داشته باشند؛برای آشنایی علاقمندان به برخی وجوه اهمیت این نسخه اشاره می‌کنیم.
۱. کتاب مذکور حاوی احادیثی از امیرالمومنین (ع) است. با وجود آثاری نظیر کافی کلینی و نهج‌البلاغه و بسیار دیگری از آثار حدیثی اصیل، ما با مجموعه معارف اهل‌بیت(ع) آشناییم و نباید توقع کنیم که یک نسخه تازه‌یاب حاوی مطالبی به کلی تازه و بدیع باشد. اما این به معنای آن هم نیست که نسخههای تازه‌یاب هیچ افق تازه‌ای به روی ما باز نمی‌کنند. کتاب شامل ۹۷ حدیث از امیرالمومنین(ع) است و از میان این ۹۷ حدیث چیزی در حدود ۸۶ حدیث آن با احادیث مصادر دیگری نظیر نهج البلاغه و خصائص الائمه و کشف الغمه و … مطابق است؛ گرچه در برخی تعابیر جزئی نیز اختلافاتی میان تحریر این روایات دیده می‌شود. غیر از این ۸۶ حدیث ۱۱ حدیث دیگر به کلی احادیث تازه‌ای هستند و ما در دیگر مصادر سراغی از آن‌ها تاکنون نداشته‌ایم. بنابراین می‌توان ادعا کرد که این کتاب حاوی ۱۱ حدیث از احادیث حضرت مولی علی (ع) که سابقا آن‌ها را ندیده و نشناخته بودیم.
۲. اهمیت دیگرِ کتاب مسند بودن آن است. یکی از مسائلی که حدیث پژوهان در خصوص کلمات امیرالمومنین (ع) همواره با آن رو به رو بوده و هستند، معضله بی‌سند بودن و «ارسال» در سند این کلمات و احادیث است. البته این نسخه نیز از طریق مشایخ به دست ما نرسیده، و سلسله سند آن را نهایتا تا قرن پنج و شش می‌توان دنبال کرد؛ از این رو مرسل محسوب می‌شود، اما دست کم گویای وجود کتابی است که بسیار با سایر مصادر شیعه موافق است ، و در عین حال از خلال سلسله اسنادی گردآمده و ضبط شده. خصوصا برخی از تعابیر بلندی که در کتبی نظیر غررالحکم و درر الکلم منقول بوده است، با استفاده از سند ابتدای این کتاب میتواند از ارسال خارج شده و یا دست کم در گونه شناسی راویان این قبیل کلمات مورد مطالعه قرارگیرد.
مسئله صرفا بالا رفتن حجیت این دسته از اخبار نیست، بلکه مسئله بسیار فراتر است. احادیثی که در کتبی نظیر تحف العقول و غررالحکم از حضرت منقول بوده است، از آنجایی که بعضا واجد تعابیری است که به تعابیر عرفا و یا برخی جریانات حکمی نزدیک است، همواره در مظان اتهام بوده. سوال این بوده است که آیا این تعابیر به واقع در ادبیات شیعی جایی داشته یا اساسا از مشرب و مکتب دیگری به عاریت گرفته شده و به امام منسوب شده است؟! در این نسخه تازه یاب نیز بعضا با چنین تعابیری رو به روییم، با این تفاوت که مسند بودن کتاب راهی به تحقیق این قبیل احادیث برای ما باز کرده است(ولو سند آن از قرن شش به بعد دچار افتادگی باشد).
۳. آورده‌های تاریخی کتاب درباره زیدیه کوفه و بغداد:
این کتاب از میان مخطوطات زیدیه یمن بدست آمده است و اصلا به املاء قاضی جعفر بن احمد یمانی از علمای بزرگ زیدیه قرن ششم است. در سند حدیث هم علاوه بر جعفر بن احمد نام مشایخ او یعنی ابوعلی حسن بن علی بن ملاعب اسدی و ابوالغنائم محمد بن علی النرسی نیز دیده می‌شود. در خصوص ابوالغنائم نرسی از تعبیر «اخبرنا بجامع الکوفه سنه خمسمائه» استفاده شده؛ این مطلب با واقعیات تاریخی سازگار است. ما از حضور پرشور علمی زیدیه کوفه دست کم تا عصر سید بن طاووس مطلعیم و می‌دانیم که مراودات علمی آنان بر هر دو طرف اثرات فراوانی داشته است(تا حدی برخی ورود مصباح‌الشریعه به کتب امامیه را از سر همین مراودات قلمداد کرده‌اند).
پس از این سه راوی (رحمه الله علیهم) به نام ابوعبدالله محمد بن علی بن حسن العلوی الحسنی می‌رسیم. او نیز به طیف زیدیه کوفه-بغداد قرن پنج و شش تعلق دارد و به دلائل گوناگون در زیدی بودن او نمی‌توان تردیدی روا داشت.
بنابراین دست کم نیمی از سلسله روات این کتاب زیدی بوده‌اند. این مطلب کتاب را به عنوان شاهد دیگری در مراودات تنگاتنگ دو طیف زیدیه و امامیه در کوفه و بغداد مطرح می‌کند. کتاب مذکور را باید محصول مساهمت هر دو طیف قلمداد نمود.
۴. درباره ابوالمفضّل شیبانی؛
یک طبقه پیشتر از روات فوق الذکر، جناب ابوالفضل محمد بن عبدالله شیبانی است. او از راویان پرحاشیه شیعه است؛ عمد تا او به دو چیز شهرت دارد؛ اولا شهرت او به امالی شیخ طوسی است. شیخ طوسی(ره) بخش عمده‌ای از روایات ابوالمفضل را در کتاب الامالی نقل فرموده است(۳۳۶ حدیث). شهرت دیگر او «وضع و جعل» حدیث است. ابوالمفضل شیبانی به واسطه این شهرت اخیر نزد عمده رجالیون تضعیف و جرح شده است؛ اما خود نسخه کتاب احادیث امیرالمومنین (ع) میتواند راهی به تحقیق حال او باز کند. احتمال زیدی بودن او و صرایت پیداکردن تضعیف او از کتب عامه به کتب رجالیون امامی نامحتمل نیست. خصوصا احتمال زیدی بودن او را باید جدی دانست؛ چنانکه دیدیم کتاب مذکور در سنت زیدی رواج یافته و روایت شده؛ و شاید آغازگر این نقل و انتقال خود جناب ابوالمفضّل بوده باشد. در فهرست آثار او کتابهایی با عناوین “کتاب من روی عن زید بن علی بن الحسین، فضائل زید علیه السلام ، کتاب الشافی فی علوم الزیدیه “دیده می‌شوند که احتمال زیدی بودن او را تقویت می‌کند. به هر حال نسخه تازه یاب احادیث امیرالمومنین و طریقه زیدی آن دست کم از باب تراکم ظنون میتواند اماره‌ای برای تحقیق در خصوص جناب ابوالمفضّل شیبانی باشد.
همچنین مقایسه‌ای میان روایات مشترک این کتاب را مصادر دیگر گویای امانت‌داری ابوالمفضل در روایت این احادیث است. این مطلب میتواند روایات مشترک ابوالمفضل را اعتبار بیشتری ببخشد و حتی به عقیده نگارنده اتهام جعل و وضع را از ابوالمفضل بزداید.
۵. درباره حضرت عبدالعظیم حسنی و حوزه ری:
سند کتاب بعد از ابوصالح محمد عجلی ساوی و محمد بن عباس بن لاحق اسدی به جناب عبدالعظیم حسنی(ع) می‌رسد. حضرت عبدالعظیم حسنی احادیث کتاب را مستقیما از حضرت امام جواد(ع) شنیده و نقل نموده. قسمتی از سند کتاب را عینا آوریم:
«حدثنا عبدالعظیم بن عبدالله الحسنی فی منزله بالرّی ، قال: اخبرنی ابوجعفر محمد بن الرّضا بن موسی(علیهم‌السلام)، قال :
فی کتاب علیِّ یعنی علی بن ابی طالب علیه السلام الخ…»
این فراز از سند نکات قابل تاملی را در بر دارد؛ اولا این مطلب روشن می‌کند که حضرت عبدالعظیم حسنی(ره) در خود ری مجلسی حدیثی داشته است و راوی تصریح می‌کند که این احادیث را در منزل حضرت عبدالعظیم در ری دریافت کرده است. از آنجایی که حجم احادیثی که روایت می‌شود فراوان است، پیدا است که این متن باید طی جلسات متعددی از جناب عبدالعظیم حسنی استماع و ثبت شده باشد.
نکته دوم آنکه از قید شدن نام «کتاب علی»(ع) پیدا است که این نسخه حاوی احادیثی است که امام جواد(ع) مستقیما از کتاب علی(ع) نقل فرموده است. از آنجایی که روایات دیگری هم بدست ما رسیده است که از کتاب علی(ع) نقل شده که در عین حال غیر از روایات مندرج در این نسخه‌اند، باید این احادیث را گزیده احادیث کتاب علی(ع) دانست. نکته مهم آن است که گزینش این روایات بید با کفایت خود امام جواد(ع) صورت گرفته است. بنابراین شایسته است که هم به سیر روایات مندرج در این نسخه توجه شود، و هم این کتاب به مثابه نسخه‌ای که میتواند ماهیت اصلی کتاب علی(ع) را نمایان کند مورد مطالعه قرار گیرد.
آنچه ذکر شد صرفا بیان بخشی از فوائد مترتب بر این نسخه تازه یاب بود، و حتما دیگر محققان هریک از نقطه پژوهش خودشان فواید دیگری در این نسخه خواهند یافت. این چند سطر به درخواست برخی دوستان به نگارش درآمد.
—————
کتاب «روایات حضرت عبدالعظیم حسنی علیه‌السلام از حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام در منابع خطی یمن» به تحقیق و ترجمه محمد عافی از آثار پژوهشکده علوم و معارف حدیث، در قطع رقعی، به زبان فارسی، در ۱ جلد و ۶۴ صفحه به نگارش درآمده و در سال ۱۴۰۰ با همکاری انتشارات دارالحدیث منتشر شده است.
کلیک کنید: دانلود رایگان کتاب
