شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
چرا در حوزه علمیه مشهد، هیچ درس استدلالی و نظری حول مباحث فقه و شهر نداریم؟ این در واقع ضرورت بسیار دو چندان و مضاعفی است که فقه پژوهان، فقیهان و مدرسین خارج به این چالشی که الان شهر مشهد و هویت حرم مطهر رضوی دچار آن است، بپردازند.
به گزارش شبکه اجتهاد، بحث فقه شهر و شهر نشینی رویکرد جدیدی در فقه است که نیازمند تحلیل و پژوهش است؛ بلند مرتبه سازی پیرامون حرم مطهر رضوی و تخریب بافت فرهنگی، امروز دغدغه علما و صاحبنظران و مردم مشهد شده است.
اینکه ضرورت بلند مرتبه سازی با چه ضابطه‌ای انجام شود و دیدگاه فقه در این رابطه چیست؟ مباحثی است که باید به آن پرداخته شود؛ بر همین اساس وسائل در گفت‌و‌گویی با حجت‌الاسلام علی الهی خراسانی، محقق و مدرس سطح عالی حوزه علمیه مشهد داشته است که در ادامه می‌خوانید.
لطفا در ابتدا ضرورت پرداختن به فقه شهر و شهر نشینی را تبیین بفرمایید.
الهی: رشته فقه یک رشته علمی است، یک رشته‌ای است که مرتبط به رفتار انسان است و ما نیازهای بسیار زیادی هم از جامعه و هم از نظام داریم که باید در یک پژوهش فقهی سامان بگیرد.
دو عرصه پژوهی که در نهادهای مشهد به شدت مورد استقبال و حمایت است، یکی بحث فقه شهر و دیگری فقه جهاد است؛ این دو زمینه پژوهشی در فقه وجود دارد، در واقع این یک عرصه جدیدی است و هم اکنون بحث شهر و شهرنشینی، دارای تحولات گسترده‌ای شده است.
رسالت فقه این است که تمام جوانب و زمینه‌های زندگی انسان را اسلامی کند تا انسان به رشد همه جانبه برسد نه رشد کاریکاتوری؛ از این‌رو فقه باید در تمام جوانب زندگی ما جریان داشته باشد، نه اینکه فقط در زمینه تجارت و ازدواج به فقه عمل کنیم، اما در شهر و شهرنشینی کاری به فقه نداشته باشیم.
موضع فقه نسبت به امر بلند مرتبه سازی
برای شهر مشهد، نسبت به ضرورت پرداخت فقهی به بلندمرتبه سازی، دو ضرورت نظری و عملی احساس می‌شود، یعنی چالش نظری و چالش عملی.
چالش نظری یعنی همین که ما اکنون یک پردازش جدی و مفصل فقهی کم داریم و یا نداریم که بیاید، موضع فقه را نسبت به امر بلند مرتبه سازی و مرتفع سازی در شهر اسلامی بیان کند و این یک چالش نظری است.
چالش عملی این است که اکنون ما در شهر مشهد، پیرامون حرم مطهر رضوی، با چنین چالشی روبرو هستیم؛ یعنی تنها چالش نظری نیست؛ بلکه چالش عملی هم داریم و این چالش عملی در واقع باید تسریع ببخشد که ما در فضای نظری و علمی و دانشی خودمان به این مباحث بپردازیم.
بلند مرتبه سازی پیرامون حرم رضوی چه عواقب و پیامدهایی دارد؟
الهی: الان شما حرم مطهر رضوی را در نظر بگیرید، اکنون بحث بسیار مفصلی است که بلند مرتبه سازی و مرتفع سازی در جوار حرم مطهر از لحاظ اسلامی چه حکمی دارد؟ اگر خواسته باشند اطراف حرم هتل و مجتمع‌های تجاری بسازند، چه اشکالی پیش می‌آید؟
فقه در این مسأله چه موضعی دارد؟ آیا ما تنها باید روایات را بخوانیم، همین کافی است که یک کتاب روایی باز کنیم که نوشته است که خانه نباید بیشتر از ۷ زراع ساخته شود.
خوب ما الان می‌توانیم عمل کنیم و فقط خانه‌های دو سه طبقه بسازیم یا نه باید کار فقهی و تلاش اجتهادی انجام دهیم و نمی‌توانیم فقط روایت بخوانیم؟ آیا ما در زمینه مثلا حج، فقط روایات حج را برای مردم می‌خوانیم یا کار فقهی و علمی می‌کنیم؟ تلاش اجتهادی می‌کنیم و دنبال نظریه هستیم.
ضرورت ورود به عرصه پژوهی فقه شهرنشینی
در فقه شهر بسیاری معضلات داریم که فقه باید به آن‌ها ورود پیدا کند، به طور نمونه در مسأله بلند مرتبه سازی باید ورود پیدا کند؛ همین اکنون شهرداری نسبت به همین مساله از فقه مطالبه دارد.
نسبت به شهر نشینی یعنی زندگی شهری و سبک زندگی در شهر بحث‌های مختلفی مطرح است؛ به طور نمونه بحث آپارتمان نشینی، آیا آپارتمان نشینی حقوقی دارد یا ندارد؟
یا حقوق مختلفی که در زندگی شهری ممکن است، مطرح شود یا بحث‌های کلی‌تر، مانند بحث عدالت اجتماعی در شهر یا به طور نمونه بحث ارتباطات و فضاهای عمومی؛ آیا شما می‌توانید شهر را ملزم کنید که حتما پارک بزند؟ این را از لحاظ فقهی عرض می‌کنم، نه از لحاظ اخلاقی و خوب بودن.
بنابراین در حال حاضر این زمینه و گرایش پژوهی در مشهد بسیار گسترده است که این در واقع به فقه نظام فرهنگی شما گره می‌خورد که یک قسمت از نظام فرهنگی شما شهر و هویت شهری است.
آیا منابعی برای نوشتن پایان نامه در موضوع فقه شهرنشینی وجود دارد؟
الهی: متاسفانه در مورد فقه شهرسازی و شهرنشینی ما منبع مستقل نداریم، این یک رشته نوپدید و تازه‌ای در حوزه علمیه و رشته‌های فقه پژوهشی است؛ صرفا در قم کسانی مانند آیت‌الله محسن اراکی و آیت‌الله احمد مبلغی، این مباحث را دنبال می‌کنند و در مشهد هم، گروه فقه کاربردی پژوهشکده اسلام تمدنی دفتر تبلیغات اسلامی، پروژه‌ها و نشست‌هایی را در مورد فقه شهر مطرح می‌کند.
نمی‌خواهم بگویم در مورد فقه شهر نشینی نمی‌شود کار کرد، اما اکنون منبع مستقل ندارد؛ مگر مقالات و گفت‌وگوها و نشست‌هایی که در این‌باره وجود دارد و برخی از منابعی که در اهل سنت است.
فقه شهر و شهر نشینی تنها مربوط به شهرهای مذهبی است؟
الهی: نه ممکن است مطلق شهر یا شهر اسلامی و مطلوب باشد؛ یعنی در دو بعد است؛ یکی موجود و یکی مطلوب؛ موجود آن است که هر آنچه در شهر اتفاق می‌افتد، ممکن است شهرهای اسلامی باشد و ممکن است شهرهای غیر مسلمان و اروپایی باشد.
در مطلوب یعنی این که شهر اسلامی باید این گونه باشد و فقه می‌آید نظریه می‌دهد که شهر باید این گونه ساخته شود؛ روابط شهری باید اینگونه باشد، یعنی تجویزی و دستوری است و صرفا توصیفی و حل یک معضل نیست.
آیا خلا پرداختن به فقه شهر و شهر نشینی در حوزه‌های علمیه احساس می‌شود؟
الهی: بله این خلا وجود دارد، چرا نباید در مشهد مقدسی که این همه چالش وجود دارد و حرم مطهر رضوی به عنوان بزرگترین منبع هویت بخشی اسلامی که نه تنها در مشهد و نه تنها در شیعه؛ بلکه در جهان اسلام، مطرح است، ما با چالش‌های شهرسازی مواجه باشیم که یک نمونه آن بحث بلند مرتبه سازی است.
چرا در حوزه علمیه مشهد، هیچ درس استدلالی و نظری حول مباحث فقه و شهر نداریم؟ این در واقع ضرورت بسیار دو چندان و مضاعفی است که فقه پژوهان ما، فقیهان و مدرسین خارج ما باید به این چالشی که الان شهر مشهد و هویت حرم مطهر رضوی دچار آن است، بپردازند.
آیت‌الله اراکی و مبلغی و دیگر اساتید در این مسأله کار کرده‌اند، چرا حمایتی از این بزرگواران صورت نمی‌گیرد؟
الهی: زمینه‌های جدید و به روزی در زمینه پژوهش فقهی است که فقه شهر نشینی یک زمینه پژوهی جدیدی است.
در دفتر تبلیغات یک نشست در بحث بلند مرتبه سازی داشتم، اساتید دیگری هم حضوری داشتند، امکان دارد یک نشست دیگر در رابطه با فقه شهر و روش پردازش فقه شهر، در دفتر تبلیغات برگزار شود.
حمایت زمانی می‌شود که یک جریانی در علوم اسلامی و اندیشمندان اسلامی ایجاد شود، وقتی شما با جریان جدی مواجه می‌شوید، از آن طرف این حمایت‌ها صورت می‌گیرد و گرنه به نظر من تا فضای اندیشه اسلامی در مشهد متوجه این چالش‌ها نشود، این حمایت‌ها هم ممکن است خیلی قوی صورت نگیرد.
