شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
شبکه اجتهاد: شیوع جهانی ویروس کرونا جان انسانها و سلامتی بشر را در معرض تهدید قرار داده است. در جمهوری اسلامی ایران با تشکیل ستاد ملی مبارزه با کرونا و اعلام بسیج ملی دولت و ملت در مبارزه با این ویروس سریع الانتشار و خطرناک اقدامات لازم صورت گرفته است. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با تأکید بر رعایت دستورالعملهای بهداشتی و توصیه پزشکان فرمودند: «یقیناً هر چیزی که کمک کند به سلامت جامعه و عدم شیوع این بیماری، یک حسنه است؛ در نقطه‌ی مقابل هر چیزی که کمک کند به شیوع این بیماری، یک سیّئه است. خدای متعال ما را موظّف کرده که نسبت به سلامت خودمان و سلامت دیگران، سلامت مردم، احساس مسئولیّت کنیم.»
به همین مناسبت حجت‌الاسلام والمسلمین عباس کعبی، استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم، در این نوشتار به بررسی ابعاد فقهی بیانات رهبرانقلاب درباره حفظ سلامت خود و دیگران پرداخته است.
۱- بی‌شک رعایت بهداشت فردی و اجتماعی و محیطی جدای از آثار و عوارض آن، مستحب مؤکد و از ارزشهای پسندیده اسلامی است. در اینجا صرفاً به ذکر دو آیه و یک حدیث مشهور بسنده می‌کنیم و تفصیل آن را به کتابهایی نظیر بحارالانوار و مانند آن ارجاع می‌دهیم. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «إنَّ اللهَ یُحِبُّ التَّوّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ»(۱) یعنی خداوند توبه‌کنندگان و پاکان را دوست دارد. البته منظور از پاکی اعم از پاکی جسمی و روحی است. خدای متعال در قرآن خطاب به پیامبر می فرماید: «وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ»(۲) و لباس خود را پاکیزه نگه‌دار. از رسول گرامی اسلام روایت شده است که فرمودند: «النِّظافَهُ تَدعوا إلَى الایمانِ وَ الایمانُ مَعَ صاحِبِه فِی الجَنّه»(۳) یعنی پاکی، انسان را به ایمان راهنمایی می‌کند و ایمان همراه انسان در بهشت است. نتیجه آنکه بهداشت هدایتگر انسان به بهشت است، البته در این صورت رعایت بهداشت ارزشمند و اثر معنوی دارد.
۲- رعایت نکردن بهداشت فردی به شدت مذمّت شده است، در روایات از شخصی که رعایت بهداشت فردی نمی‌کند اظهار تنفّر شده است. به عنوان نمونه امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) در حدیثی که چهارصد خصلت مفید برای دنیا و آخرت بیان می‌کند، با تأکید ویژه‌ای بر بهداشت و تندرستی می‌فرماید: «تَنَظَّفُوا بِالْماءِ مِنَ الرِّیحِ الْمُنْتِنِ الَّذِی یُتَأَذَّى بِهِ وَ تَعَهَّدُوا أَنْفُسَکُمْ فَإنَّ اللهَ یُبْغِضُ مِنْ عِبادِهِ الْقاذُورَهَ الَّذِی یَتَأنَّفُ بِهِ مَنْ جَلَسَ إلَیْهِ»(۴) یعنی همواره خود را با آب از بوهاى بد شستشو دهید و مراقب بهداشت خود باشید زیرا خداوند از افراد کثیف و آلوده که بهداشت را رعایت نمی‌کنند، متنفر است.
۳- آلوده کردن محیط اجتماعی که باعث ضرر و زیان به جامعه می‌شود به شدت نهی و تحریم گردیده و ضمان‌آور دانسته شده است. درصحیح حلبی از امام صادق (علیه‌السّلام) روایت شده است «هر چه که به راه مسلمانان آسیب برساند ضمانت‌آور است.» با الغاء خصوصیت از راه و ابزار ضرر روایت به طور قطع شامل آلودگی محیط اجتماع و آسیب رسیدن به جامعه خواهد بود، «کُلُّ شَیْءٍ یُضِرُّ بِطَرِیقِ الْمُسْلِمِینَ فَصاحِبُهُ ضامِنٌ.»(۵)
۴- حفظ سلامت خود و مراقبت از سلامت دیگران در برابر بیماریهایی که خطر جانی و یا ضرر شدیدی داشته باشد، واجب شرعی است. دلیل عمده‌ی این مسأله قاعده‌ی «وجوب حفظ نفس» و قاعده‌ی «لاضرر» و قاعده‌ی «احسان» است که با مصادیق و موارد گوناگون در عبادات اعم از احکام طهارت و صلاه و صوم و حج و نیز معاملات و اطعمه و اشربه و احکام تداوى و نیز ضمان بالمباشره و بالتسبیب آمده است. علاوه بر قرآن کریم که به صراحت قتل نفس را برابر با قتل همه‌ی انسانها و احیای نفس را برابر با احیای همه‌ی بشریت می‌داند و از القای نفس به تهلکه منع کرده است(۶) و روایات متعدد که حفظ جان را در تزاحم با حفظ مال و موارد دیگر مقدم می‌داند. حفظ جان از مقاصد مهم پنج‌گانه شریعت دانسته شده است.(۷) و عقل و فطرت و وجدان حکم به وجوب حفظ نفس می‌کند و حفظ نفس از مستقلات عقلیه است. بدیهی است هر اقدامی که جان خود یا دیگری را در معرض آسیب قرار می‌دهد، حرام است و مسئولیت‌آور است و ضمان شرعی دارد.
۵- در اینجا مروری خواهیم داشت بر برخی از مصادیق و مواردی که در مجموع اهمیت تندرستی و وجوب حفظ سلامتی در موارد خطر و ضرر را می‌رساند.
از موارد وجوب تیمّم ترس از دزد یا درنده یا کشتن یا مجروح شدن در صورت دنبال کردن آب برای وضو است یا آنکه ضرر معتنابهی در اثر استعمال آب باشد، چه برای خود یا دیگری و یا آنکه خود و یا دیگری تشنه است و در صورت وضو با آب خوف تلف باشد و یا تشنگی قابل تحمل نباشد، همچنین درباره بیماری‌ای که اگر آب را برای وضو استعمال کند، بیماری‌اش شدیدتر می‌شود و یا دیرتر خوب می‌شود و یا آنکه با استعمال آب برای وضو بیمار می‌شود؛ در همه‌ی این موارد تیمّم واجب است. به خاطر قاعده‌ی وجوب حفظ نفس و حرمت القاء تهلکه و قاعده‌ی لاضرر و لا حرج و یسر شریعت و اجماع مسلمین و روایات(۸) بدیهی است ملاک و ادله‌ی تبدیل وضو به تیمّم اختصاص به مورد ندارد. در همه‌ی مواردی که جان در خطر قرار می‌گیرد و یا ضرر معتنابهی وارد می‌شود و یا بیماری دیرتر خوب می‌شود و یا سخت‌تر می‌شود، مراقبت واجب است. در شیوع ویروس کرونا به تشخیص پزشکان متخصص چون خطر جدی است، مواظبت و رعایت دستورالعملهای بهداشتی واجب است و سهل‌انگاری و تسبیب در انتشار ویروس کرونا حرمت شرعی دارد و ضمان‌آور است. نظام اسلامی در موارد تخلف و خطرناک می‌تواند با قانون‌گذاری، مجازات و خسارت نیز برای متخلفان در نظر بگیرد.
انجام کارهایی و یا ترک کارهایی که مقدمه‌ی حفظ نفس است، واجب است، مانند پرهیز از انشقاق و فتنه و ضرورت حفظ وحدت مسلمین در تقیه مداراتی و خوفی که سپر دفاعی و سنگر حفظ انسان است.(۹) در اینجا نیز ملاک بر وجوب حفظ دستورالعمل‌هایی منطبق است که جان خود یا دیگری را از خطر ویروس کرونا حفظ می‌کند. البته خطر ویروس شایعه و تفرقه و فتنه و یأس و ناامیدی از خطر خود ویروس کرونا کمتر نیست و در این زمینه ادله‌ی تقیه برای حفظ نفس نیز این موارد را شامل می‌شود.
قطع نماز در هنگام اشتغال به نماز جایز نیست. این امر استثنائاتى دارد مثل خطر جانی یا مالی فراوان نظیر آتش‌سوزی و یا غرق شدن و یا کشته شدن و یا سقوط ساختمان و نظایر آن که در این صورت قطع نماز و نجات خود و یا دیگری واجب است.(۱۰) بلکه اگر اشتغال به نماز باعث بیماری و یا تشدید آن و سختی معالجه می‌شود در این صورت درمان مقدم بر نماز است. در هرحال در نماز هم رعایت حال بیمار می‌شود. در روزه به تصریح قرآن کریم، در ایام بیماری، روزهای دیگری که در سلامت باشد، روزه بگیرد.
احتکار دارو و لوازم بهداشتی و ضد عفونی‌کننده و نظایر آن در شرایط نیاز عمومی برای حفظ جان و سلامتی عمومی، علاوه بر آنکه عملی ضد انسانی است، از مصادیق احتکار در شرایط بحران و عمل مجرمانه است و براساس تعزیرات حکومتی نسبت به مجرمان رفتار می‌شود. ادله‌ی حرمت احتکار شامل همه‌ی موارد خورد و خوراک و تغذیه‌ای می‌شود که افراد جامعه در صورت کمبود، دچار ضرر نوعی و تنگنایی و ضیق و مشقت و عسر و حرج می‌شوند. گویی سلطنت مالک بر تصرف مالکانه در نگهداری اموالش در مدتی برای گران کردن در صورت نیاز مبرم اجتماعی بر آن برداشته شده است کما اینکه تصرف مالکانه بر زمین برای عمران و آبادانی است و سلطنت مالک در خرید زمین و احتکار آن برای گران کردن و نه آباد کردن برداشته شده است.(۱۱)
آیا نگهداری غیر طعام صدق احتکار می‌کند؟ برخی فقهای بزرگ بر اساس وحدت ملاک و الغای خصوصیت و اشتراک ادله، احتکار دارو و ما یحتاج عمومی را از مصادیق آن دانسته‌اند(۱۲) و به نظر می‌آید این استدلال بویژه بر اساس قاعده وجوب حفظ نفس صحیح است. به هرجهت چه به عنوان اولی صدق احتکار اطعام و نظایر آن و چه به عنوان ثانوی، احتکار دارو و لوازم بهداشتی که برای سلامتی و بهداشت عمومی در شرایط بحرانی مورد نیاز است، حرام شرعی است و حاکم شرع با صدور حکم تعزیری می‌تواند با قیمت‌گذاری مناسب در اختیار عموم قرار دهد. در مواردی که احتکار به تشخیص کارشناسان، جان آحاد جامعه و نفوس مسلمین را در معرض خطر و آسیب جدی قرار می‌دهد چه بسا درصورت تلف ناشی از آن، صدق عنوان محاربه و افساد فی الارض از طریق احتکار به خاطر تسبیب در اهلاک جان مسلمانان صدق کند.
۶- در تجمعات عمومی که احتمال عقلایی انتشار بیماری مُسری در آن وجود دارد و امکان کنترل و تشخیص بیماران مسری یا افراد در معرض آسیب از نظر پزشکی وجود ندارد و کارشناس مورد اعتماد نظر می‌دهد که هرگونه تجمعی مضر است و برای سلامتی و بهداشت عمومی خطر دارد، بلا شک این‌گونه تجمعات حتی مذهبی و عبادی مثل نماز جمعه و اعتکاف عمومی در مسجد جامع تا زمانی که ضرر عقلایی برای سلامتی و بهداشت عمومی وجود دارد، باید تعطیل شود، دلیل آن قاعده وجوب حفظ نفس و قاعده لاضرر و قاعده لا حرج و رفع عسر و مشقت و قاعده تیسیر احکام شریعت است.
به عنوان مثال اقامه‌ی نماز جمعه با آنکه از شعائر بزرگ اسلامی است و اقامه‌ی آن برکات و فضیلت و اجر زیادی دارد و ترک آن در صورت اقامه با همه شرایط از روی بی‌اعتنائی جایز نیست و به شدت مذمّت شده است، اگر چه وجوب آن در اصل تخییری است، با این وصف در صورت وجود اعذاری ترک آن جایز بلکه واجب می‌شود. در این زمینه صاحب جواهر می‌فرماید: إن حصل ما یصلح لسقوط التکلیف من ضرر أو مشقه لا تتحمل و نحوها مما یندرج به تحت العسر و الحرج أو أهمیه واجب آخر مع التعارض و نحوها توجه السقوط، و إلا فلا،(۱۳) یعنی اگر آنچه موجب سقوط تکلیف فریضه جمعه شود مانند ضرر یا سختی و مانند آن که قابل تحمل نباشد به گونه‌ای که تحت عنوان عسر و حرج مندرج شود یا در تعارض با واجب اهم دیگری باشد (نظیر تعارض با جهاد و حفظ ثغور) در این صورت فریضه جمعه از مکلف ساقط می‌شود. در غیر این صورت سقوط فریضه جمعه از مکلف وجهی ندارد. در فرض مسأله با شیوع ویروس کرونا به طور جدی، تجمعات عمومی در تزاحم با وجوب حفظ نفس خود و دیگران و رعایت بهداشت عمومی است و به تشخیص ستاد ملی مبارزه با کرونا و اعلام شورای سیاستگذاری نماز جمعه، اقامه نماز جمعه عنداللزوم تعطیل و اقامه آن جایز نخواهد بود. در هر موردی که تزاحم بین مصلحت عمومی و مفسده‌ی عمومی رخ دهد و ملاک مفسده‌ی عمومی ارجح باشد، مصلحت عمومی برای جلوگیری از مفسده‌ی عمومی متوقف می‌شود، مثل مصلحت اقامه نماز جمعه متوقف می‌شود تا از مفسده خطر جانی و گسترش بیماری واگیردار ویروسی کرونا جلوگیری شود.
۷- امداد و یاری به بیماران کرونایی و یا کمک به افراد در معرض بیماری کرونایی و یا اقدامات پیش‌گیرانه در شرایط شیوع ویروس کرونایی همچنین رعایت بهداشت عمومی و تلاش برای شکست دادن ویروس کرونا و هرگونه همیاری و هم‌افزایی و پشتیبانی، از مصادیق تعاون علی البرّ و التّقوی است، همین‌طور از مصادیق اهتمام به امور مسلمین و خدمت مسلمین و نفع خلق خدا و اغاثه ملهوف و ادخال سرور بر قلب مؤمنین و قضاء حوائج مؤمنین و نظائر آن است که در روایات اهل‌بیت (علیهم‌السلام) فضائل فراوان و حسنات بی‌شمار برای این عناوین ذکر شده است. هرگونه سهل‌انگاری و بی‌مبالاتی و بی‌احتیاطی در جان و سلامت و بهداشت عمومی به طور قطع از سیئات بزرگ است که مرتکب مستحق عذاب الهی شمرده شده است.(۱۴)
پی‌نوشت:
۱) سوره بقره، آیه ۲۲۲
۲) سوره مدثر، آیه ۴
۳) المعجم الوسیط ج ۷ حدیث ۷۳۱۱
۴) بحارالانوار، ج ۷۳، ص ۸۴
۵) وسائل الشیعه ج ۱۹ ص ۱۸۳
۶) سوره بقره، آیه ۱۹۵: «وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَهِ…» ترجمه: خود را به دست خویش به تباهى و هلاکت نیندازید.
۷) فاضل مقداد، نضد القواعد الفقهیه
۸) جواهر، ج ۵، صص ۱۰۲-۱۰۸
۹) جواهر، ج ۱۱، ص ۲۴ و۲۵
۱۰) جواهر، ج ۱۱، صص ۸۶- ۱۹
۱۱) مصباح الفقاهه، ج۳، ص ۸۲۰ محقق خوئی ره
۱۲) ابتغاء الفضیله فی شرح الوسیله محقق مرحوم مرتضى حائری
۱۳) جواهر، ج ۱۱ ص ۲۶۲
۱۴) رجوع شود به وسائل الشیعه ج ۸ و ج ۱۱
