شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
حجت‌الاسلام والمسلمین رسول جعفریان، نویسنده و استاد مطرح تاریخ اسلام در کتاب جدید خود با عنوان «درسهایی درباره فِرق اسلامی» تصویری متفاوت از دانش ملل و نحل ارائه داده است.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، دانش ملل ونحل از علوم میان رشته‌ای است که به آشنایی با فرق و مذاهب اسلامی می‌پردازد. این دانش در تلورانس بین علم کلام و تاریخ مذاهب اسلامی در نوسان است. بررسی‌‌‌ها نشان می‌دهد که غالب کتب ملل ونحل منتشر شده تا کنون، توسط متکلمین نوشته شده است و مورخین عموماً در نگارش آثار ملل ونحل غایب بوده اند.
اخیراً مورخ صاحب نظر کشور، حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر رسول جعفریان با انتشار کتاب «درسهایی درباره فرق اسلامی» در صدد رفع این خلاء قرار گرفتند و از زاویه نگاه تاریخی، دانش ملل ونحل را کاویده اند. بدیهی است که اگر ملل ونحل، زیر نور چراغ مطالعه «علم تاریخ» بررسی شود؛ نکاتی از آن استنباط می‌شود که کمتر دیده و گفته شده و زوایایی پنهان از آن هویدا خواهد شد که نوعا متکلمین بدان وقعی ننهاده اند. به همین مناسبت سیدعلی بطحائی در گزارشی به اهم مطالب بدیع این کتاب اشاراتی دارد که می‌خوانید؛
یکم: این اثر در بررسی ۱۵ مسئله ملل ونحلی سامان یافته است و مؤلف از این رهیافت، نقبی تاریخی به موضوعات ملل و نحلی دارد. در مقدمه طرح مباحثی مانند معرفی برخی ردیه نویسی‌‌‌ها، نقش اعتقادنامه‌‌‌ها، تأثیر منابع ادبی، جایگاه جغرافیایی فرق ومذاهب، توجه به متون فارسی و رجالی ملل ونحل، خاستگاه فرهنگی و تمدنی این دانش بررسی شده است و توجه به این نکات مغفول به مخاطب گوشزد شده است. معرفی سبک‌‌‌های متعدد ملل نگاری، توجه به گزارش‌‌‌های ایستا وپویا از این دانش و توجه اکید مصنف به داده‌‌‌های رجالی زمینه‌‌‌هایی هستند باعث ایجاد نگاهی متفاوت در این دانش خواهد شد.
دوم: معرفی کتابی نادر و فقهی که همزمان با نگارش نخستین آثار ملل ونحل در قرن سوم توسط ابوبکر خلال(م۳۱۱) نوشته شده بسیار قابل تأمل است. جعفریان در معرفی این کتاب، احکام فقهی اصحاب ملل ونحل را بیان کرده و خلاء تحلیلهای فقهی در دانش ملل ونحل را تا حدودی مرتفع نموده است. احکامی مانند نکاح، جزیه در جهاد، زکات، بیع وشرا با اهل ذمه و احکام اطفال مشرکین و…در ذیل مباحث فقهی یهودونصارای ومجوس بسیار راهگشاست.
سوم: شاید قلب تپنده این کتاب را بتوان در منطق تکثیر فرقه‌‌‌ها وتحلیل‌‌‌های چند قطبی شدن جامعه اسلامی معرفی کرد. مصنف با تقسیم ملل ونحل بر اساس منطق معرفت شناختی، به تفکیک هسته‌‌‌های اصلی وفرعی انشعاب جامعه نخستین پرداخته و دوقطبی ایمان ظاهری والحاد باطنی را در فرقه گرایی‌‌‌های اولیه بسیار پررنگ می‌داند. نقش نخبگان و تأثیر توده‌‌‌ها در شکل گیری این قطب‌‌‌های فکری فرهنگی بسیار مهم است و مصنف به ارائه تحلیل‌‌‌هایی در مورد کنشکری آنها درپیدایش ملل ونحل پرداخته است. بررسی مصداق عینی ایمان وکفر، در ملل ونحل نگاری و ردگیری خاستگاه آنها از دوران رسول خدا(ص) تا قرن سوم سبب شده تا بتوان تصویری بهتر از هسته مرکزی و نزاع‌‌‌های فرعی دانش ملل ونحل پیش روی مخاطب ترسیم شود.
چهارم: بررسی تاریخ و عقاید عثمانیه، نواصب، اهل حدیث ومرجئه در ذیل چهره‌‌‌های شاخصی همچون جاحظ، ابوحنیفه، سفیان ثوری، احمدبن حنبل و لالکائی توانسته روی دیگری از منازعات تاریخی – کلامی قرون نخست را نمایان کند. این تصویر از انقلاب نظری عباسیان تا تربیع حضرت علی ع توانسته تصویری از منازعات اهل حدیث با سایر جریانات را پیش روی مخاطب ترسیم کند.
پنجم: معتزله نگاری متفاوت جعفریان در این اثر با معرفی اصول خمسه آغاز می‌شود. مصنف پس از ارائه تصویری کامل از عقاید معتزله، به معرفی مکاتب اربعه اعتزال پرداخته و سپس به نسبت سنجی میان باورهای اعتزالیون وفلسفه، اعتزال وطبیعیات، معتزله وقرآن وحدیث توجه وتحلیل‌‌‌های تاریخی خود را در ذیل آنها گنجانده است. رجال وطبقات معتزله، فرهنگ دینی واجتماعی آنها، سختگیری وخشونت رایج در بین این فرقه و گسترش فکر اعتزال در میان زیدیه از موضوعات فرعی است که مصنف آنها را در ذیل عنوان مباحث تاریخی گنجاده است. جعفریان در ماتریدی واشعری نگاری ضمن بررسی تأثیرات آنها از اعتزال ومرجئه بر اساس کتب کلامی، دانشمندان جریان ساز وحاکمان به ارائه تاریخ وعقاید این دو نحله پرداخته وتوانسته به خوبی تمایزات اشعری وماتریدی را به تصویر بکشدو…
النهایه: با توجه به ارائه تحلیلهای متفاوت از دانش ملل ونحل در این اثر، مطالعه وبررسی داده‌‌‌های غنی تاریخی و کلامی این اثر، پیشنهاد مطالعه این کتاب را به طلاب عزیز، دانشجویان محترم، کلام پژوهان و ملل ونحل نگاران مورد تأکید قرار می‌دهیم وامیدواریم انتشار این اثر زمینه ایجاد تحول در ملل ونحل نگاری سنّتی را بوجود آورد.
اجتهاد یادوری می‌کند، کتاب «درسهایی درباره فِرق اسلامی» اثر رسول جعفریان با شمارگان ۵۵۰ نسخه، ۷۲۴ صفحه و بهای ۴۵۰ هزار تومان از سوی نشر علم کتاب منتشر شده است.
