شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
شبکه اجتهاد: در فرهنگ پیروان ادیان ابراهیمی، روزهای خاصی از هفته و سال برای امور معنوی و عبادی اختصاص یافته است از این رو مسئله نظم برای سفر در این ادیان مورد توجه است تا بهره وری بیشتری از مراسم‌ها‌ی مذهبی داشته باشند. به ویژه در فرهنگ زیارت امکان مقدسه جهان اسلام روز از اهمیت خاصی برخوردار است. در اسلام روز جمعه اهمیت ویژه ای برای عبادت و نماز جمعه دارد از این رو تاکید شده است از این رو فقیهان بر پایه احادیث تاکید دارند که آغاز سفر بعد از حضور در نماز جمعه باشد و پیش از آن کراهت دارد. در سبک زندگی اسلامی، سفر مورد تایید و تاکید آموزه‌ها‌ی دینی است و حتی برخی از عالمان سفر مومن را از لوازم اراده الهی دانسته‌اند که از آن اجتنابی نباشد. از جمله آداب سفر در منابع اسلامی انتخاب روز برای آغاز سفر است. ایجاد انسجام در تقویم مسلمانان، مبارزه با خرافه گرایی و تبرک و نحوست سازی دروغین برای روزها از جمله دلایل چرایی ورود گزاره‌ها‌ی دینی به موضوع زمان و روز سفر است؛ اهمیت این آموزه تا به حدی است که در کتابهای متقدم حدیثی امامیه باب خاصی را برای گزارش این احادیث اختصاص داده اند. نظر به اهمیت روایات سفر و بیان وجه استحباب ایام سه گانه، ناگزیر فقهیان در مباحث فقهی خود بدان پرداخته‌اند. در کتابهای ادعیه و مزارات نیز به همین سان مورد توجه بوده است. این مسئله زمانی اهمیت بیشتری می‌یابد که توجه داشته باشیم پیش از اسلام، عرب جاهلی باورمند به نحوست و سعادت روزها بود و با تفأل و با برساخت نشانه‌ها‌ی خاص شومی یا برکت روز را تخمین می‌زد لکن با بعثت رسول خدا این آموزه ابطال گردید لکن تکریم روزهای خاص در تقویم دینی مسلمانان مورد تاکید قرار گرفت که به دلیل وقوع حوادث خاص در این روزها احترام خاص یافتند. بعد از رحلت رسول خدا (ص) و حاکمیت امویان در مسند سیاست و فرهنگ مسلمانان دوباره فرهنگ جاهلی در نحوست و سعاد روزها احیا شد و در خدمت اهداف سیاسی و فرهنگی قرار گرفت.
مبنای اجتناب از تشبّه به مخالف در روایات
حدیث «مَنْ أَرَادَ سَفَراً فَلْیُسَافِرْ یَوْمَ السَّبْتِ فَلَوْ أَنَّ حَجَراً زَالَ عَنْ جَبَلٍ فِی یَوْمِ السَّبْتِ لَرَدَّهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى مَکَانِهِ» از جمله احادیث امامیه است که به اهمیت روز شنبه برای آغاز سفر تاکید دارد؛ این حدیث را حفص بن غیاث نخعی از امام صادق (ع) روایت کرده است.
مصادر و سند
روایت مذکور در المحاسن برقی، الکافی کلینی، کتاب من لایحضره الفقیه شیخ صدوق، گزارش شده است؛ لکن این روایت در منابع روایی شیخ طوسی بدست نیامد. کتاب منقری منبع اصلی و اولیه این روایت است که برقی و کلینی و صدوق از طریق روایی خود آن را گزارش کردند. ارسال سند این روایت در کتاب من لایحضره الفقیه با توجه به طریق صدوق در مشیخه این کتاب قابل رفع است؛ افزون بر این در کتاب الخصال نیز روایت به شکل مسند از طریق مشایخ صدوق از کتاب منقری گزارش شده است. بنابراین مصدر، سند و طریق منابع سه گانه این روایت به کتاب منقری معتبر است لذا صدور این حدیث و وثاقت آن از نظر قدمای محدثان امامیه محرز و مقبول است. اقبال محدثان و عالمان امامیه به روایت حفص تردیدی در اعتبار صدور آن باقی نگذاشته است از این رو محققان به اعتبار اسناد آن تصریح دارند.
متن معیار
حدیث دارای نسخه‌ای با افزوده «وَ مَنْ تَعَذَّرَتْ عَلَیْهِ الْحَوَائِجُ فَلْیَلْتَمِسْ طَلَبَهَا یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ فَإِنَّهُ الْیَوْمُ الَّذِی أَلَانَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ الْحَدِیدَ لِدَاوُدَ (ع)» در بخش پایانی است که در الکافی و کتاب من لایحضره الفقیه گزارش شده است؛ لکن در المحاسن و الخصال این افزوده وجود ندارد. احتمال ادراج این بخش از سوی راوی یا صاحب کتاب حدیث قوی تر از احتمال تقطیع آن است زیرا این بخش به شکل مسقل در المحاسن گزارش شده است و در سایر روایات امام صادق (ع) غیر از طریق حفص، توصیه به سفر در روز سه شنبه با تعلیل نرم شدن آهن بر حضرت داود (ع) و بدون تعلیل گزارش شده است؛ در روایات دیگر ائمه نیز سفر در روز سه شنبه مورد تاکید است که در هر دو دسته از روایات در تقابل با قداست تراشی و تبرک سازی بنی امیه به مثابه جریان رقیب برای روز دوشنبه صادر شده است که صدر روایات استحباب سفر در روز سه شنبه بدان تصریح دارند؛ بنابراین روایات سه شنبه فراوانی و شیوع بیشتری از روایات شنبه دارند و نزد اصحاب امام صادق (ع) شناخته تر از روایت شنبه هستند.
اهتمام امام صادق(ع) به تقویم فرهنگی شیعه
سبب صدور
هر چند در متن حدیث حفص بن غیاث به قرینه صدور آن اشاره نشده است لکن با استناد به قاعده عدم صدور در خلاء توجه به زمینه و فضای صدور حدیث اعم از سوال پنهان مخاطب، گفتمان رایج در سفر، و غرض معصوم در فهم این حدیث ضروری است که می‌توان با تشکیل خانواده حدیث با محوریت موضوع سفر در عصر امویان– عباسیان و اصول سنّت و سیره رسول خدا در موضوع استحباب سفر بدان دست یافت. برایند کاربست این روش نتایج ذیل را در اختیار ما قرار می‌دهد:
یک. ابن شهاب زهری از محدثان تابعی – معاصر عصر اموی – به روایت از کعب بن مالک انصاری به بازخوانی احادیث استحباب سفر در روز پنجشنبه تاکید دارد. برایند گزارش وی بیان و تثبیت سیره رسول خدا در مسافرت روز پنجشنبه به استثنای غزوه تبوک به عنوان یک باب از جوامع حدیثی اولیه اهل سنّت است. این مهم در روایات امامیه نیز مورد تاکید قرار گرفته است، از این رو اختلافی در بیان سیره نبوی در روز سفر وجود ندارد.
دو. در فرهنگ حاکم عصر امویان و عباسیان دو روز یکشنبه و دوشنبه روز تفریح و سفر است. این فرهنگ زائیده عرف سیاسی و فرهنگی حاکمیت است و فاقد استناد به سنّت یا سیره رسول خدا است. در این گفتمان اساساً از روز شنبه به عنوان روز آغاز سفر یاد نشده است.
سه. روزهای شنبه، سه شنبه، پنجشنبه، در روایات شیعی برای سفر تاکید شده است و از سفر در روزهای یکشنبه و دوشنبه و چهارشنبه به دلایل و حکمت‌ها‌یی نهی شده است. بر پایه روایات یکشنبه برای بنی امیه بیان شده است و از سفر در آن نیز نهی شده است. کراهت سفر در روز یکشنبه تا حدی میان اصحاب امام صادق شایع و نهادینه شده بود که اصحاب از مسافرت در این روز خودداری می‌کردند و این مهم نشان می‌دهد که عدم مسافرت در روز یکشنبه یکی از خصائص اصحاب جعفری و نشانه تقابل با فرهنگ بنی امیه بوده است: وقال علیه السّلام لرجل : مالک لم تخرج ؟ قال : الیوم الأحد. زیرا هنوز بقایا و رسوب فرهنگ بنی امیه در عصر صادق وجود دارد. در فرهنگ اهل بیت به ویژه احادیث امام صادق روز شنبه از جایگاه ممتازی در شروع سفر برخوردار است و امام به شیعیان خود در انتخاب این روز به عنوان آغاز سفر خود تاکید دارند و یکی از ویژگیهای فرهنگی و اجتماعی علویان آغاز سفر در شنبه و غیر از یک شنبه و دوشنبه است. از سفر در روز دوشنبه نیز به دلیل رحلت نبوی و وقوع حوادث تلخ در آن روز تحذیر شده است.
چهار. نوعی تقابل میان فرهنگ حاکمان و مردمان عصر امویان – عباسیان با فرهنگ علویان در فرهنگ آغاز سفر رواج دارد؛ شیعیان به مسافرت در شنبه و امویان به سفر و عیش و نوش در یک شنبه شهرت داشتند. بکور شنبه در دعاهای نبوی برکت خواسته شده است لذا در روایت امام صادق (ع) سفر بعد از طلوع خورشید شنبه اشاره شده است .
پنج. برخی از شیعیان به دلیل غلبه و سیطره فرهنگ اموی از جایگاه تاریخی روز دوشنبه در تاریخ صدر اسلام آگاهی نداشتند و از تقویم و فرهنگ امویان در آغاز سفر در روز دوشنبه متاثر بودند. امام صادق (ع) به تصحیح نگرش و رفتار آنها با جایگزینی روایات شنبه و سه شنبه و پنجشنبه پرداخت؛ در این میان استحباب شنبه و پنجشنبه از تایید سیره نبوی نیز برخوردار بود. امام صادق (ع) به هدف جلوگیری از پیروی شیعیان خود از فرهنگ امویان و به نشانه تقابل با آنان، پیروان خود را از تبرک سازی از سر عدوات امویان برای روز دوشنبه آگاه ساخت و شنبه را به عنوان شاخص فرهنگ شیعی در روز شنبه جایگزین آن نمود. روز دوشنبه پیش از رحلت رسول خدا فاقد هر گونه منع یا کراهت برای سفر یا امور مباح و شادی بود ولی در فرهنگ اهل بیت این اباحه جز در موارد ضرورت به دلیل تعظیم یاد و خاطره رسول خدا نسخ گردید. با روی آمدن جریان اموی به هدف ستیز با سیره و سیمای رسول خدا و فراموش کردن یاد و خاطره ایشان از اذهان مسلمانان، دوشنبه به روز شادی و فرح تبدیل شد و این امر سبب موضع گیری امام صادق (ع) در مقابله با این فرهنگ گردید و البته در مقطعی امامان شیعه در این امر نیز تقیه کردند .
تقابل اهل بیت با فرهنگ اموی در قداست روز شنبه
شش. روایات امام صادق (ع) در بیان سفر در روز شنبه و سه شنبه با توجه به بستر تاریخی و فرهنگی صدور این متون، کارکرد فرهنگی- سیاسی در تصحیح رفتار شیعیان و تقابل با فرهنگ امویان دارند و احتمال قدسیت این دو روز بسیار ضعیف است. از این رو اتهام شیعه به خرافه گرایی از طریق نحوست و سعادت برای روزهای هفته، از اساس سست و باطل است و از عدم تاریخی نگری در فهم این احادیث شکل می‌گیرد. به همین سان نگره سلامت روزها از نحوست نادرست می‌نماید و از عدم دقت در فضای تاریخی صدور این روایات و ظاهر گرایی و نص بسندگی در فهم و تببیین این روایات نشئت گرفته است. با تحلیل بستر تاریخی این روایات مشکل این احادیث حل می‌شود و چنین برداشتی از آنها تو خالی و باطل است.(یزدی، عروه الوثقی، ج ۴، ص ۳۲۷.)
هفت. به دلیل غلبه فرهنگ اموی-عباسی در مراکز سیاسی روز امام صادق (ع) و اثر پذیری کارگزاران از این فرهنگ به احتمال بسیار قوی، حفص از چالش شیعیان با فرهنگ رسمی آگاهی داشت و قصد داشت که رأی امام صادق (ع) در این مسئله جویا شود یا اینکه امام از روی مصلحت یا لطف قصد روشنگری حفص از این حقیقت را داشت لذا روایت سفر در روز شنبه برای حفص بیان کرد تا ضمن آگاهی وی از حقیقت از تشابه به فرهنگ رسمی خودداری نماید.
هشت. پنداره تعارض در روایات استحباب آغاز سفر و توسل به راهکارهایی چون قرعه، استخاره، حمل بر تقیه و عامی دانستن طریق برخی از طرفین روایات متعارض برای برون رفت از این آسیب و چالش، از عدم تاریخی نگری در شناخت بستر تاریخی و فرهنگی مجموعه روایات این باب به شمار می‌آید. برایند روایات اسلامی بر استحباب سفر در پنجشنبه به استناد سیره نبوی، کراهت سفر پیش از نماز جمعه به دلیل تعظیم آن، کراهت سفر در روز دوشنبه به دلیل رحلت نبوی و انقطاع وحی و هم گرایی فرهنگی با فرهنگ اموی- عباسی، کراهت سفر در روز یکشنبه به دلیل تشابه با فرهنگ اموی – عباسی در مقطع تاریخی غلبه و سیطره این فرهنگ در عصر حضور معصومان دلالت دارد؛ از این رو روایت حفص بن غیاث نخعی و روایات یکشنبه کارکرد فرهنگی در مقطع تاریخی عصر امام صادق (ع) دارند و تعمیم آن به سایر مقاطع تاریخی نیازمند دلیل است. دلیل تاکید امام صادق (ع) به انتخاب روز شنبه برای سفر سنّـت و سیره نبوی، تکریم روز جمعه است از این رو نزد عامه و غیر شیعه نیز این دلیل با اقبال و پذیرش روبرو خواهد بود.
تعارض در احادیث روز شنبه و راهکار حل آن
مفاهیم و آموزه‌ها
مقصود از در جمله «مَنْ أَرَادَ سَفَراً» انواع سفرهای حلال و مباح است؛ سفرهای واجب چون سفر برای جهاد یا حج یا سفر برای درمان و امور واجب از شمول این روایت خارج است ومی توان آنها را در روز خاص یا هر روزی غیر از شنبه به جا آورد. مقصود از اراده سفر، قیام به آن یعنی عمل سفر کردن است. جمله «فَلْیُسَافِرْ یَوْمَ السَّبْتِ» بر استحباب آغاز سفر مباح در روز شنبه دلالت دارد از این رو امر در عبارت «فَلْیُسَافِرْ یَوْمَ السَّبْتِ» به معنای وجوب نیست همان طوری که گزارش این حدیث ذیل عناوین ابواب مستحبات سفر در جوامع حدیثی- فقهی امامیه بر این نکته صراحت دارد.
جمله « فَلَوْ أَنَّ حَجَراً زَالَ عَنْ جَبَلٍ فِی یَوْمِ السَّبْتِ لَرَدَّهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى مَکَانِهِ» در مقام بیان پیامد و خصوصیت سفر در روز شنبه است. به نظر می‌آید که معنای کنایی این جمله یعنی «تضمین تسریع در بازگشت به وطن» مقصود است که نوعی مبالغه است؛ هر چند که از نگاه برخی از نظر شارحان معنای ظاهری آن نیز می‌تواند مقصود و درست باشد. این پیامد در تشویق مخاطب روایت برای عمل به مضمون آن بسیار اثر گذار است. این پیامد نوعی تضمین امنیت روانی برای این عمل را در پی دارد و گویی خصوصیت ویژه ای را برای آغاز سفر در روز شنبه قائل است. آیا این خصوصیت برای آغاز سفر در روز شنبه تکوینی است یا اعتباری؟ میزان انطباق این روایت با سیره رسول خدا در سفر چیست؟ بررسی روایات نشان از این مهم دارد که روایت مذکور با سیره نبوی در آغاز سفر در روز پنجشنبه، احادیث استحباب روز پنجشنبه تعارض دارد زیرا در روایات گزارش شده از رسول خدا برای سفر در روز پنجشنبه نیز پیامدهای معنوی خاص چون …. فرشتگان بیان شده است اما این تعارض با تاریخی نگری در فهم سویه‌ها و زمینه‌ها‌ی تاریخی و فرهنگی صدور روایت روز شنبه از امام صادق (ع) قابل رفع است.
دستاورد
بنی امیه و فرهنگ تبرک سازی و قداست تراشی برای ایام خاص که با جهت گیری سیاسی آنان هم سو بود؛ از جمله روز عاشوراء را به دلیل شهادت امام حسین (ع) و یاران ایشان تبرک جستند. هم چنین روز دوشنبه را که مصادف با رحلت نبوی است روز تفریح و سفر جا انداختند. به دنبال تقابل فرهنگی با جریان علوی بودند. در فرهنگ علوی روز عاشورا و روز دوشنبه روز حزن و اندوه است و در غیر اضطرار و لزوم شایسته است که فرد مومن و شیعه از سفر و تلبس به امور شاد خودداری نماید. این روایت را باید در چنین بستر تاریخی و فرهنگی آن باید تحلیل کرد.
به نظر می‌آید دارای زمینه خاص در صدور است که امام صادق (ع) این حدیث را خطاب به حفص بیان کرده است و حفص از میان احادیث استحباب سفر در ایام هفته از امام صادق (ع) فقط همین روایت را گزارش کرده است؛ از این رو به نظر می‌آید روایت حفص، تک روایت از امام صادق (ع) است زیرا در سایر روایات امام صادق (ع) و دیگر ائمه به استحباب سفر روز شنبه اشاره نشده است. اینکه چرا امام صادق (ع) این حدیث را خطاب به حفص بیان کرده است و غرض از بیان آن چه بوده است، نیازمند درنگ‌ها‌ی ژرف، تاریخ نگری در فهم و اجتناب از نص بسندگی در استنباط است.
