در جستجوی صحیح‌ترین نسخه فرائد الأصول

استاد شبیری گفت: در مورد رسائل، دو چاپ در دسترس است؛ یکی چاپ جامعه مدرسین که اختلاف نسخه را نقل نمی‌کند و دیگری چاپ مجمع الفکر که بنا بر آنچه که در مقدمه آمده، هفت نسخه را مد نظر قرار داده و در پاورقی به اختلاف نسخ اشاره ‌می‌شود که این کار خوبی است. اما این کار را کافی نیست و یکی از کارهای لازم در یک کتاب، ارزیابی رابطۀ نسخ با هم است.

به گزارش شبکه اجتهاد، استاد سید محمدجواد شبیری در نشست علمی «در جستجوی صحیح ترین نسخه فرائد الأصول» که در مدرسۀ فقهی عالی فقهی امام محمد باقر علیه‌السلام برگزار شد، با اشاره به مقالۀ «تصحیح و راهکارهای آن (با نگاه به دو تصحیح کتاب مکاسب)» که در شصت و یکمین شمارۀ مجلۀ آینۀ پژوهش منتشر شده است، به تفاوت سه مفهوم تصحیح، ویراستاری و تحریر پرداخت و تأکید کرد که تصحیح به دنبال یافتن نزدیک‌ترین نسخه به مؤلف است. البته گاهی تصحیح به معنای لغوی به کار می‌رود؛ چنانچه در مورد اسناد روایات این‌گونه است، ولی در مورد کتب این‌طور نیست.

استاد درس خارج حوزۀ علمیه قم گفت: در مورد رسائل و مکاسب یا کفایه، اهمیت تصحیح در این است که بدون استناد به یک نسخۀ مصحح ‌‌‌نمی‌توان مطلبی را به شیخ و آخوند نسبت داد. خصوصاً درمورد افرادی مثل شیخ انصاری که روی الفاظ حساس هستند و دقت دارند. اگر ما مطلبی را صحیح بدانیم، برای نسبت دادن آن به مؤلف کافی نیست. تصحیح، به دنبال تصحیح درست کردن اغلاط مؤلف نیست؛ بلکه به دنبال تصحیح ناسخان است.

وی اشاره کرد: گاهی نسخ مختلفی که از یک کتاب در اختیار است، باید ارزیابی شوند و بدون ارزیابی میزان اعتبار نسخ، مصحح ‌‌‌نمی‌تواند کار درستی ارائه دهد؛ چراکه از یک سو میزان دقت کار پایین می‌آید و از سوی دیگر اگر تصحیحات اجتهادی براساس نسخۀ اجتهادی صورت بگیرد، مشکل آفرین خواهد بود و وقتی قرائنی نشان داد که نسخۀ اصل مؤلف به چه شکل است، متن کتاب باید به همان شکل به چاپ برسد و به اغلاط احتمالی مؤلف در پاورقی اشاره شود.

شبیری با اشاره به تغییرات کتاب‌هایی همچون وسائل الشیعه یا کفایه به دلیل اضافه شدن مطالب به دلیل دستیابی مؤلف به کتب جدید یا اصلاح آنها توسط مؤلف، نسخۀ نهایی که خود مؤلف اصلاح می‌کند را مهم‌ترین نسخۀ کتاب دانست.

این استاد حوزه علمیه قم با اشاره به این نقل که رسائل توسط میرزای شیرازی تصحیح شده است، اما تأکید کرد صحیح ترین نسخۀ رسائل نسخه‌ای است که به آخرین تصحیحات خود شیخ نزدیک باشد.

با این مقدمه بود که استاد شبیری به سراغ بحث از رسائل رفت و گفت: در مورد رسائل، دو چاپ در دسترس است؛ یکی چاپ جامعه مدرسین که اختلاف نسخه را نقل نمی‌کند و دیگری چاپ مجمع الفکر که بنا بر آنچه که در مقدمه آمده، هفت نسخه را مد نظر قرار داده و در پاورقی به اختلاف نسخ اشاره ‌می‌شود که این کار خوبی است.

وی اما این کار را کافی ندانست و تأکید کرد: یکی از کارهای لازم در یک کتاب، ارزیابی رابطۀ نسخ با هم است.

استاد خارج حوزۀ علمیۀ قم در بررسی نسخ رسائل گفت: شیخ انصاری پس از انتشار قطع و ظن، تغییرات فراوانی در این بخش ایجاد نمود و ‌‌می‌توانیم به دو تحریر قائل شویم. برای ارزیابی نسخ، کاری که انجام دادم این است که نسخه بدل‌هایی که در حاشیه هست را مقایسه کردم.

وی در بیان نتیجۀ این بررسی افزود: نسخ «م»، «ض»، «ل» شباهت فراوانی به هم دارند. البته «م» و «ل» فقط بحث قطع و ظن را دارد ولی در «ض» دست‌کم در قطع و ظن براساس همان نسخۀ پیشین نگارش یافته است. این نشانگر آن است که نسخۀ اصل در این سه نسخه، یکی بوده است.

شبیری زنجانی تأکید کرد: اگرچه نسخۀ فعلی در موارد فراوانی بر اساس همین نسخ آمده است ولی در تغییرات محتوایی به هیچ وجه نباید نسخۀ «ض»، «ل»، «م» معیار باشد.

وی افزود: همچنین دو نسخۀ «ت» و «هـ» شباهت فراوانی به هم دارد. نسخۀ دیگر، نسخۀ «ص» است. پس از مراجعه به اختصاصات این نسخۀ «ص» روشن شد که این نسخه براساس اجتهاد مصحح تصحیح شده است؛ اجتهادی که بر اساس زیباسازی عبارت یا نکات عبارت یا نقل دقیق از مصادر و در برخی موارد دست‌کاری‌های اجتهادی خود مصحح است. بنابراین اصلا نباید این نسخه را برای تصحیح معیار قرار داد.

شبیری افزود: برای ارزیابی این نسخ، محور را جاهایی قرار دادم که عبارات متفرد در یک نسخه آمده باشد. حال باید دید چرا فقط این عبارت در این نسخه آمده است و موارد تفردات یک نسخه به ما برای شناخت هویت این نسخه کمک می‌کند.

استاد خارج حوزۀ علمیه قم اشاره کرد: اولین مرحلۀ یک تصحیح، ارزیابی کیفیت نسخ است که آیا این نسخه براساس تصحیح اجتهادی نگاشته شده و اگر تغییراتی با نسخ دیگر باشد، بر چه اساس صورت گرفته است؟

وی در پایان خاطرنشان کرد: مصحیحین نوعاً ارزیابی صحیحی دربارۀ کیفیت نسخ ندارند. حتی در یک نسخه هم جا تا جا تفاوت دارد و اگر به این نکات توجه نشود، تصحیح ابتر ‌می‌شود.