رفتار دو گانه!/ محمدباقر ملکیان

شبکه اجتهاد: کتاب وسائل الشیعه بزرگترین کتاب در زمینه روایات فقهی در حوزه‌های علمیه شیعه است. این کتاب نمونه‌ای کم نظیر و چه بسا بی نظیر از حدیث پژوهی عالمان شیعی است، نمونه‌ای که حتی در حوزه‌های اهل سنت هم با همه عرض و طولش با آن مواجه نیستیم. با این حال همانند همه ساخته‌های دست و ذهن بشری، خالی از اشکال نیست. نمونه‌ای از این اشکالات، عدم مراعات الگوی واحد در موارد متعدد است، که در اینجا به دو نمونه اش اشاره می‌کنم.

حر عاملی در تألیف وسائل الشیعه از سبک ابتکاری خاصی پیروی کرده است. او روایات متّحد از مصادر مختلف را در کنار هم قرار می‌دهد، اما تنها متن یک مصدر را گزارش می‌کند، و با گزارش سند مصادر دیگر و تنها گفتن «مثله» در آخر آن به خواننده اعلام می‌کند که این روایت با همین الفاظ در مصدر یا مصادر دیگر هم تکرار شده است.

او تعبیر دیگری هم دارد، و آن «نحوه» است. کاربرد این تعبیر در جاهایی است که دو روایت از نظر حر عاملی (لا اقل در مضمون) متحدند، اما الفاظ آنها با هم اختلاف دارد. حر عاملی به بکار بردن این تعبیر به خواننده گوشزد می‌کند که روایتی که متنش را یکبار نوشته است، در مصدر یا مصادر دیگر هم آمده اما با الفاظ متفاوت.

فارغ از این که چنین کاری درست است یا نه، حر عاملی در موارد متعددی، رفتار دوگانه داشته است. توضیح این که در وسائل الشیعه، روایات تکراری فراوانی وجود دارد، یعنی از آنجا که به یک روایت در چند مسأله فقهی تمسک می‌شود، حر عاملی هم یک روایت را در ابواب مختلفی آورده است. اما در موارد زیادی، جایی رابطه بین دو روایت را از قبیل «مثله» می‌داند، اما در جایی دیگر رابطه بین این دو روایت را «نحوه» می‌داند. (برای نمونه نک: ابواب العیوب و التدلیس، ب ۱، ح ۶، و آن را مقایسه کنید با ابواب العیوب و التدلیس، ب ۲، ح ۵)

نمونه دیگر از این رفتار دوگانه، نگاه ایشان به مساله اتحاد روایات است. در اغلب موراد حر عاملی اگر دو روایت از لحاظ سندی و متنی یکسان باشند، آنها را یک روایت می‌داند. گاه حتی برای حکم به اتحاد دو روایت به شباهت متن آنها هم بسنده می‌کند، که البته این خالی از تأمل نیست. اما نمونه رفتار دوگانه ایشان در مواردی است که در یک باب، دو روایت را متحد می‌داند اما همین دو روایت را در بابی دیگر، به عنوان دو روایت مستقل نقل کرده است. (برای نمونه نک: أبواب لباس المصلّی، ب ۷، ح ۳ و ۵، و مقایسه کنید با أبواب لباس المصلّی، ب ۱۴، ح ۳)

آنچه گفتیم و نیز مؤاخذاتی که دیگران بر وسائل الشیعه داشته اند، هرگز ـ و باز تأکید می‌کنم هرگز ـ به معنای نادیده گرفتن مزایای متعدد کتاب نمی‌شود، بلکه تلنگری است برای ما تا در مراجعه به این موسوعه کم نظیر و ارزشمند دقت بیشتری داشته باشیم.

نکته دیگر در مورد وسائل الشیعه

از آنجایی که وسائل الشیعه مهمترین و یا لا اقل مشهورترین کتاب حدیثی در حوزه‌‌های علمیه شیعه است. مسلما جا افتادن یک کتاب در مجامع عملی نه بر اساس بخشنامه و دستور العمل، بلکه رهین ویژگی‌‌ها و امتیازات آن است. وسائل الشیعه نیز کتابی است با امتیازات زیاد، که شاید تا دنیا دنیاست کتابی نتواند جای آن را در حوزه‌های علمیه بگیرد. اما از باب آن که «العصمه لأهلها» این کتاب نیز از خلل و اشتباهات خالی نیست، که در این یادداشت به نمونه‌ای از آن اشاره می‌کنم.

یکی از امتیازات وسائل الشیعه جمع آوری روایات متحد در کنار هم است، که نشانگر تسط و احاطه خارق العاده او بر مصادر حدیثی است. مثلا نظری بیندازید به أبواب الماء المطلق، ب ۶، ح ۶. مرحوم حر عاملی یک روایت را کافی، من لا یحضره الفقیه، تهذیب الأحکام و سرائر در کنار هم گزارش کرده است.

اما در این گزارش‌‌ها خلل‌های متعددی نیز وجود داد. از طرفی او بسیاری از روایات متحد را در کنار هم گزارش نکرده است. مثلا در أبواب اعداد الفرائض، ب ۲۴، ح ۱ و ۸ و ۹ یک حدیث است با لفظ و سند واحد، اما حر عاملی آن را به عنوان سه روایت مستقل در سه جا گزارش کرده است.

از سوی دیگر بسیاری از احادیث که در کنار هم آورده است، چند حدیث مستقل است، اما حر عاملی به سبب اتحاد مضمون، آنها را همانند یک حدیث واحد گزارش کرده است.

مثلا در أبواب اعداد الفرائض، ب ۷، ح ۲ حر عاملی به نقل از کافی، حدیثی را نقل می‌کند، و سپس به دو مصدر دیگر اشاره می‌کند که مضمون این حدیث را روایت کرده اند آن هم با سند و الفاظ متفاوت. در حقیقت آنچه حر عاملی به عنوان یک حدیث نقل کرده، سه حدیث مستقل است.

و یا در ابواب مقدّمات العبادات، ب ۱، ح ۳ پس از نقل حدیثی از کافی، می‌گوید که این حدیث را برقی و شیخ طوسی و حسین بن سعید هم روایات کرده اند. اما این نقل‌ها در حقیقت یک حدیث دیگر است نه همان حدیث، و اصلا چگونه می‌توان دو حدیثی را که با الفاظ و سند متفاوت نقل شده، یک حدیث به شمار آورد؟!

امروزه در حوزه‌‌های علمیه، در مباحث استدلالی فقه، بیشتر (و چه بسا تنها) به کتاب وسائل الشیعه مراجعه می‌شود، بنابراین در این گونه موارد باید دقت بیشتری کرد.