شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
موسیقی می‌تواند به عنوان «مخدر» یا «اسباب عقب نگه داشتن» عمل کند که این «یک موضوع جدید است» و در زمان فقهایی چون شیخ انصاری، صاحب جواهر و مرحوم نراقی چنین موضوعی مطرح نبوده است. در مقابل، موسیقی می‌تواند «یک ابزاری در خدمت تبلیغ» و «امواج هدایت» باشد که این نیز «یک موضوع جدید است». دومین عنصر جدید، مسئله «دفع افسد به فاسد» است که «هیچ زمانی مطرح نبوده» اما «الان به جد مطرح است».
به گزارش خبرنگار اجتهاد، استاد ابوالقاسم علیدوست، در نخستین نشست از مجموعه هشت‌گانه «فقه موسیقی: افق‌گشایی و انضباط فقهی»، که در مشهد توسط اداره فضای مجازی هنر و رسانه دفتر تبلیغات اسلامی خراسان با همکاری گروه فقه فرهنگ هنر و رسانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر برگزار گردید، به بررسی رویکردهای نو و بدیع در فقه موسیقی با تأکید بر ضرورت انضباط فقهی و حجیت شرعی پرداخت.
سابقه فعالیت‌های شخصی و اهمیت تولید محتوای مکتوب
استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم به سابقه فعالیت‌های خود در این حوزه اشاره کرد و گفت: از سال ۱۳۹۴، مدرسه اسلامی هنر قم و دفتر تبلیغات اسلامی در برگزاری همایش‌هایی با موضوع فقه موسیقی مشارکت داشته‌اند که تاکنون چهار همایش علمی برگزار و چهار جلد کتاب نیز چاپ شده است. هدف اصلی این همایش‌ها، صرفاً برگزاری نشست‌های صوری نبوده، بلکه تولید محتوای مکتوب و قابل نقد برای ارتقای مباحث فقهی در این عرصه مد نظر قرار داشته است. همکاری و تعامل سازنده حوزه و دانشگاه به معنای واقعی کلمه، و حضور پررنگ حقوق‌دانان و هنرمندان در این همایش‌ها، به‌ویژه همایش شیراز که در آن فقها، حقوق‌دانان و هنرمندان به موازات یکدیگر به طرح دیدگاه‌های خود پرداختند، از نکات برجسته این فعالیت‌ها به شمار می‌رود. همچنین، تشویق‌ها و تأکیدات مقام معظم رهبری بر ادامه این مسیر، با تعبیر «مژده بزرگی به من دادید» و اصرار بر عدم توقف این فعالیت‌ها، به ادامه راه قوت قلب بخشیده است.
عناصر جدید در موضوع‌شناسی موسیقی
استاد علیدوست در ابتدا به تفکیک «موضوع‌شناسی» از «مصداق‌شناسی» پرداخت و گفت: «ما یک موضوع‌شناسی داریم و یک مصداق‌شناسی داریم که هم در کتاب‌ها هم در مقالات هم درس‌ها اینها گاهی جای همدیگر می‌آیند و ای کاش نمی‌آمدند».
مصداق‌شناسی موسیقی: به بررسی «مصادیق جدید» موسیقی و «چه نوع موسیقی‌هایی الان خلق شده» اشاره دارد که این «از عهده منِ باحث فقهی خارج است» و بر عهده «کارشناسان موسیقی» است.
موضوع‌شناسی موسیقی: به بررسی اینکه «حکم شرعی بر روی آن نهاده می‌شود» می‌پردازد و «ربطی به خارج ندارد بلکه از ادله مثل قرآن و روایات استفاده می‌شود». این بخش، وظیفه فقه است.
استاد حوزه علمیه قم مثالی از شیخ انصاری (قدس سره) آورد که معتقد بود «اصلاً غنا موضوع حرمت نیست آنچه موضوع حرمت است لهو یا لعب یا اضلال یعنی گمراه کردن». این نشان می‌دهد که ممکن است یک پدیده غنا باشد اما حرام نباشد و برعکس.
عناصر جدید در موضوع‌شناسی
استاد علیدوست به دو نمونه از «عناصر جدید» که می‌توانند در موضوع‌شناسی موسیقی وارد شوند، اشاره کرد:
بحث اضلال و امواج ضلال (یا هدایت): موسیقی می‌تواند به عنوان «مخدر» یا «اسباب عقب نگه داشتن» عمل کند، که این «یک خلق جدید است. ما زمان شیخ انصاری و صاحب جواهر و مرحوم نراقی چنین موضوعی نداشتیم». برعکس، موسیقی می‌تواند «یک ابزاری در خدمت تبلیغ» و «امواج هدایت» باشد، که این نیز «یک موضوع جدید است».
دفع افسد به فاسد: این مسئله «هیچ زمانی مطرح نبوده» اما «الان به جد مطرح است». مثال مطرح شده، سیاست‌گذاری رسانه ملی برای حفظ مخاطب است. اگر رسانه ملی صرفاً به پخش محتوای مذهبی بپردازد، مخاطبان خود را از دست داده و آن‌ها به سمت رسانه‌های بیگانه با اینکه «تعهدشان نسبت به ارزش‌های ما نزدیک صفر است» می‌روند. بنابراین، ساخت برخی فیلم‌ها یا اجازه پخش برخی موسیقی‌ها، که ممکن است در چارچوب سنتی خلاف باشند، برای «مقابله با فیلم‌های مبتذل» و «کنترلی» بر صداهای مبتذل، از باب دفع افسد به فاسد مطرح می‌شود. این امر نشان می‌دهد که « در بحث موضوع‌شناسی یک دفعه این عنصر وارد می‌شود، این مصداق وارد می‌شود، دفع افسد به فاسد یک موضوع است و لذا بگوییم اگر اینطور باشد بعضی فیلم‌ها را می‌شود ساخت بعضی از موسیقی‌ها را وزارت ارشاد می‌تواند اجازه دهد.»
استاد علیدوست با اشاره به مقاله‌ای که به مقایسه موسیقی‌های قبل و بعد از انقلاب پرداخته و نشان داده که «۶۰درصد صداهای آن زمان و آهنگ‌های آن زمان و موسیقی آن زمان با استاندارد امروز کاملاً مطابق است»، بیان داشت که معیار ممنوعیت بیشتر به «صاحب صدا» بازمی‌گشت تا خود صدا: «این خیلی مطلب عجیبی است که معیار مثلاً صدا نباشد معیار آهنگ نباشد معیار چه باشد، صاحب صدا باشد».
وی تأکید کرد که موضوع «عناصر جدید در موضوع‌شناسی موسیقی» «موضوعی است که تازه است و جای کار دارد» و می‌تواند یک «پایان‌نامه» یا «رساله» ده‌ها و صدها صفحه‌ای باشد و پیشنهاد داد که دفتر تبلیغات یا پژوهشگاه فقه معاصر آن را در دستور کار قرار دهند.
رویکردهای نوین در فقه موسیقی
این استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم در بخش دوم سخنان خود به رویکردهای نوین در فقه موسیقی پرداخت و دو شرط اصلی برای این رویکردها را «افق‌گشایی» و «انضباط فقهی» دانست.
وی تأکید کرد که نوآوری به معنای بی‌انضباطی فقهی نیست و باید «با انضباط فقهی به قول معروف فقه جواهری» پیش رفت و این نشست‌هایی که با هدف افق‌گشایی در مسائلی که امکان توسعه فقهی در آن وجود دارد، رویکردهای ارائه شده باید با مبانی فقهی عمیق و حجت شرعی همراه باشند تا از هرگونه بی‌انضباطی علمی جلوگیری شود.
استاد علیدوست از محقق سبزواری به عنوان شخصیتی نام برد که «افقی را باز می‌کند که گذشته‌ها این راه را نرفته بودند». دیدگاه سبزواری این است که «آنچه حرام است خود اینها نیست. مقارنات اینها حرام است». به عنوان مثال، اختلاط زن و مرد، شراب و … را از مقارنات حرام می‌دانست. وی معتقد بود اگر صدای زیبا و چهچه‌دار، بدون مقارنات حرام باشد، نمی‌توان آن را حرام دانست.
وی ادامه داد: شیخ انصاری «حرمت را از دوش غنا برداشت و اصلاً گفت غنا لیث به حرام آوازخوانی آنجه حرام است لهو و لعب و لغو من اضافه می‌کنم مثلاً اضلال و این‌هاست».
این عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم صراحتاً گفت «اگر غنا بهترین صدا باشد، زیباترین صدا باشد ولی مناسب مجالس لهو نباشد، خب یک شخصیتی است. مشهد کم نداشته از این شخصیت‌ها را که صاحب صدا بودند، صاحب سبک بودند و هیچ‌کس هم نگفته این صدا مال مجالس حرام و لهو نمی‌دانم». این دیدگاه راه را برای آلات لهو نیز باز می‌کند، به شرطی که «مصداق لهو هودگی لهو یعنی بیهودگی نباشد».
رویکرد جدید (رابطه دوسویه آیات و روایات)
استاد علیدوست در این بخش، پیشنهادی نوینی مطرح کرد که حاصل ده سال تحقیق اوست. این رویکرد بر بررسی رابطه «دو سویه» بین آیات و روایات در فهم حرمت غنا و موسیقی تأکید دارد. وی به آیه «وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَیَتَّخِذَهَا هُزُوًا أُولَٰئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ مُهِینٌ» (لقمان:۶) اشاره کرد که امام باقر (ع) با تلاوت این آیه، فرمودند: «غنا وعده آتش بر آن داده شده» است.
این استاد عالی حوزه علمیه قم استدلال می‌کند که این آیه، غنا را «محدود» می‌کند. او با توجه به «شأن نزول» آیه که در مورد «نظر بن حارث» بود که با «قصه‌های رستم و اسفندیار» مردم را از پیامبر دور می‌کرد، این سوال را مطرح می‌کند که آیا امام باقر (ع) در تلاوت این آیه، قصد «اتفاقی» نداشته‌اند، بلکه قصد «عنایت» به معنای آن را داشته‌اند؟ او نتیجه می‌گیرد که «اگر این‌گونه حساب کنیم، راهی گشوده می‌شود و می‌توانیم آیه را نیز مفسر این روایت بدانیم و لذا این روایت شامل غنا با محتوای فاخر، با قصد فخیم، و با نتیجه خوب نمی‌شود». این بدان معناست که اگر دلیل دیگری برای حرمت غنا (با محتوای فاخر و قصد خوب) وجود نداشته باشد، این نوع غنا حرام نخواهد بود. این رویکرد «بسیار متفاوت» با دیدگاه فقهای سنتی است که «نه محتوا مهم است، نه قصد مهم است، نه نتیجه مهم است؛ مهم این است که صوتی باشد مثلاً با چهچه همراه با خفت و سبکی که عارضه بر انسان می‌شود و یک اضافه هم شیخ انصاری دارد که مناسب مجالس لهو و لعب باشد».
علاقه‌مندان برای کسب جزئیات بیشتر و دریافت صوت نشست اینجا مراجعه نمایند.
