عرف نمی‌تواند میزانی برای تعیین موسیقی حرام باشد

آیت‌الله جناتی شاهرودی با بیان اینکه بعضی برای اثبات اعتبار عرف در تعیین موسیقی غنایی، به یک سری اخبار استدال کرده‌اند، اظهار داشت: نمی‌توان عرف را میزان برای تعیین موسیقی حرام پذیرفت.

به گزارش خبرنگار اجتهاد، آیت‌الله محمد ابراهیم جناتی در پاسخ به این پرسش که «برخی عالمان معتقدند می‌توان از راه عرف، موسیقی غنایی حرام را مشخص نمود؛ آیا به نظر شما این درست است؟» اظهار کرد: چون ممکن است شناخت موسیقی غنایی حرام، از عرف به دست آید، بجاست مقدّمه‌ای را درباره مفهوم عرف بیان کنیم. تردیدی نیست در این‌که عرف مرجع تشخیص برخی از احکام بوده است. فقیهان و اندیشوران اهل‌سنّت، به‌ویژه ابوحنیفه عرف را یکی از منابع شناخت معارف اسلامی مطرح کرده و آنان بعضی از احکام اجتهادی را بر آن مبتنی کرده و برای حجیّت و اعتبار آن به ادله‌ای تمسّک جسته‌اند؛ از آن جمله است آیات:

۱- سوره بقره، آیه ۲۳۳: {وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَکِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ}؛ بر والد است که هزینه زندگی و پوشاک زن را به گونه معروف تأمین کند.

استدلال به این آیه بر اعتبار عرف به عنوان منبع شرعی قابل اشکال است. با این برداشت‌ها از آیه، استدلال به آن و نیز آیاتی که در ادامه خواهد آمد، برای اعتبارعرف در تعین موسیقی غنایی ناتمام است.

۲- سوره نساء، آیه ۱۹: {وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ}؛ با زنان به نیکی رفتار کنید، نه به بدی، (به گونه معروف، نه منکر).

۳- سوره بقره، آیه ۲۳۶: {وَمَتِّعُوهُنَّ عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَعَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتَاعًا بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُحْسِنِینَ}؛ به زنان از زندگی بهره رسانید: به آن که دارد، بر حسب دارایی‌اش و به آن‌‌که ندارد، بر حسب توانایی.

باید به نحو معروف باشد، نه منکر؛ زیرا ممکن است مرد کل هزینه زن را تأمین کند، ولی به گونه معروف نباشد؛ مانند آن موردی که بر زن منت بگذارد.

۴- سوره اعراف، آیه ۱۹۹: {خُذِ العَفوَ وَ أمُر بِالعُرفِ}؛ طریقه بخشش پیش گیر و به نیکوکاری امر کن.

استاد برجسته حوزه علمیه قم ادامه داد: همچنین بعضی از دانشمندان برای اثبات اعتبار عرف در تعیین موسیقی غنایی، به یک سری اخبار استدال کرده‌اند که از جمله آنهاست:

۱- مورخان نقل کرده‌اند: زوجه ابوسفیان خدمت پیامبر(ص) رفت و از شوهرش شکایت کرد که هزینه زندگی من و فرزندانم را تأمین نمی‌کند. حضرت در پاسخ وی فرمود: «خُذی مالَهُ سرّاً ما یَکفیکِ و بَنیکِ»؛ از مال شوهرت، در پنهانی به مقداری که متعارف باشد و تو و فرزندانت را کافی باشد، برگیر.

۲- در روایتی از ناقه البراء ابن‌عازب نقل شده است که گفت: «دَخَلتُ حائطاً فَأَفسَدتُهُ،فَسَأَلَ النَّبِیُّ عَنِ العادَهِ السّائِدَهِ فی حِفظِ البَساتینِ؟ فَقیلَ لَهُ: إِنَّ عَلی أَهلِ البَساتینِ حِفظُها بِالنَّهارِ، وَ عَلی أَهلِ المَواشی حِفظُها باللَیلِ، فَقَضی رَسُولُ‌‌الله بِذلِکَ؛ إعتِباراً بِالعُرفِ وَ العادَهِ»؛ داخل باغی شدم و آن باغ را خراب کردم. پیامبر از عادت و عرف مردم در نگه‌داری باغ‌ها پرسید. گفتند عرف جاری این است که صاحبان باغ‌ها باید در شب از باغ‌ها حراست کنند و صاحبان چارپایان باید در روز از آنها حراست نمایند و پیامبر بر طبق عادت جاری قضاوت نمود.

۳- در روایتی نقل شده است: «أَنَّ النَّبِی رَدَّ فاطِمَهَ بِنتَ جَهشٍ فی بَیانِ مُدَّهِ الحَیضِ إلی عادَهِ النِّساءِ»؛ پیامبر| فاطمه دختر جَهش را در معیّن شدن مدّت حیضش به عادت زنان ارجاع دادند.

۴- شریح قاضی در زمان عمر بن خطّاب به مناسبتی به ریسندگان گفت: «سنّت شما میان خودتان معتبر است».

استاد جناتی شاهرودی در ادامه تصریح کرد: از این اخبار نیز نمی‌توان عرف را میزان برای تعیین موسیقی حرام پذیرفت.

دیدگاه فقیهان شیعه درباره عرف

جناتی شاهرودی افزود: از نظر فقهای شیعه، عرف دلیل مستقلّی در برابر کتاب خدا، و سنّت رسول او شمرده نمی‌شود؛ بلکه اعتبار آن منوط به کاشف بودن آن از امضای شارع است که اگر کاشف نباشد، اعتبار ندارد. ولی باید نسبت عرف و عادت، اگرچه به عنوان منبع و پایه شناخت در برابر کتاب خدا و سنّت مورد پذیرش ما نیست، اما در اموری چون: «کشف مقصود گوینده از کلام او»، «راه به دست آمدن موافقت کلام او باشرع» و «تشخیص یا تنقیح صغریات برای موضوعات احکام کلّی در صورتی که به گونه کلی بیان شود» کاربرد دارد.

وی ادامه داد: در تشخیص غنا به وسیله عرف، برخی عالمان خواسته‌‌اند از راه عرف، غنای حرام را مشخّص کنند؛ از آن جمله صاحب جواهر است. او در کتاب گران‌‌قدرش می‌نویسد: «اَلغِناءَ کَیفِیَّهٌ خاصَّهٌ مَوکُولَهٌ إلَی العُرفِ»؛ غنا عبارت است از آواز با کیفیّت خاصی که مشخص شدن آن، به عرف موکول شده است.

همچنین محقّق اردبیلی می‌نویسد: «… آنچه عرف غنا بداند، حرام است؛ گرچه طرب‌انگیز و دارای ترجیح نباشد». و نیز شهید ثانی، شیخ یوسف بحرانی، و فاضل مقداد این نظریّه را مطرح کرده‌اند.

نبودن امکان برای مشخّص کردن غنا از راه عرف

جناتی شاهرودی با ابراز اینکه از راه عرف نمی‌توان یک معنای مشخّص و امر ثابتی را درباره غنا ارائه داد؛ خاظرنشان ساخت: غنا در عرف خاص مطرح است و همواره با تغییر شرایط زمان و مکان، جغرافیایی، فرهنگی، اجتماعی و احوال انسان‌ها متغیّرمی شود. همین باعث شد که فقیهان در مفهوم آن اختلاف داشته باشند؛ چون تلقی آنها از غنا تحت تأثیر تلقی عرف در هر زمانی از آن بوده است. ازاین‌رو نمی‌توان تعریفی جامع و مانع از راه عرف برای غنا ارائه کرد؛ چون مفهوم غنا با تحوّل زمان و مکان و احوال انسان‌ها متحوّل می‌شود.

صاحب جواهر بر این اعتقاد است که عرف مختلف و مشتبه است. ازاین‌رو نمی‌توان آن را ملاک تشخیص حرمت قرار داد و به نظر ما از این راه نیز (همانند راه لغت) نمی‌توان آن را مشخّص کرد؛ زیرا می‌بینید که عرف یک بلد در آن اختلاف دارند، تا چه رسد به عرف بلاد دیگر.

وی ادامه داد: گاه دیده می‌شود که آواز و لحنی نزد بعضی غنا و حرام و نزد بعضی دیگر آواز مباح و حلال شمرده می‌شود؛ یعنی آوازی برای یک قوم و ملّتی، طرب انگیز و هیجان‌آور است و برای قوم و ملّت دیگری مکروه و ناپسند.

بنابراین موضوع غنا، چنان‌‌که محقّقان و پژوهشگران گفته‌اند، از نگاه عرف و عادت، یک موضوع ثابت نیست و در تعیین آن اختلاف بسیاری وجود دارد. ازاین‌رو نتوانسته‌اند شناخت جامع و مانعی از راه آن به دست آورند. پس لازم است برای تشخیص معنای غنا، به کتاب و سنّت رسول خدا(ص) روی آوریم.

معنای موسیقی غنایی در کتاب و سنّت

جناتی شاهرودی سپس اضافه کرد: مفهوم موسیقی غنایی را می‌توان از راه مبانی فقه اجتهادی که کتاب و سنّت است، مشخص کرد. خداوند در آیه ۳ سوره مؤمنون فرمود: {وَالَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ}؛ و آنان که از لغو و سخن باطل اعراض می‌کنند.

و نیز در آیه ۶ سوره لقمان فرمود: {وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ}؛ و برخی از مردم (فاسد و فتنه‌‌انگیز) گفتار و سخنان لغو وباطل را به هر وسیله‌ای تهیه می‌کنند.

و در آیه ۳۰ سوره حج فرمود: {وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ}؛ و از قول باطل دوری گزینید. امام صادق(ص) فرمود: موسیقی غنایی همان صدایی است که به گونه لغو و لهو و زور باشد که در سه آیه مذکور به آن اشاره شده و بر غنا تطبیق می‌شود.