شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اختصاصی شبکه اجتهاد: بر پایه آموزه‌های قرآن و سنت، تأسی و الگوگیری از افعال پیامبر(ص) لازم و ضروری است. خداوند، پیامبر را به‌عنوان الگو معرفی کرده و مؤمنان را به تأسی از رفتار ایشان فراخوانده است (احزاب، ۲۱). همچنین امیرالمؤمنین (ع) تأسی به افعال انبیا به‌ویژه رسول اکرم(ص) را جزو وظایف دینی مسلمانان برشمرده و آنان را به پیروی از سیره حضرت دعوت کرده است (سید رضی، ۱۴۱۴: خطبه،۱۶)، الگوگیری از افعال پیامبر(ص) همیشه ساده و هموار نیست و گاه بهره‌گیری از افعال ایشان به دلیل محدودیت‌های تاریخی با دشواری همراه است. غذا خوردن با بردگان، سوار شدن بر الاغ بی پالان دوشیدن شیر بز و پوشیدن لباس پشمی (ابن‌بابویه. ۸۱ / ۲: ۱۳۷۸) از جمله افعالی است که در زمان صدور، مطلوب و پسندیده بود ولی امروزه به دلیل تغییر شرایط زمانی و تفاوت نگاه فرهنگی، امری مرجوح تلقی می‌شود. فعل پیامبر(ص) مطابق با شرایط و فضای دوره حضور شکل‌گرفته است و طبیعتاً متناسب با عرف و فرهنگ آن زمان فهم می‌شد، در دوره معاصر که اقتضائات زمانی و محیطی رفتار تغییر کرده است، امکان انجام عین فعل ایشان وجود ندارد و می‌بایست مطابق شرایط جدید بازسازی شود. ازاین‌رو، برای الگوگیری از افعال پیامبری که ۱۴۰۰ سال با مخاطب امروز فاصله دارد، می‌بایست اقتضائات عصر جدید را در نظر گرفت و رفتارهای ایشان را متناسب با فرهنگ هر دوره‌ای «عصری‌سازی» کرد، عصری‌سازی با تکیه بر ظاهر متون رفتارشناختی پیامبر(ص) پدید نمی‌آید و نیازمند تبیین روش و تحلیل نمونه‌های رفتاری است.
کلمه «فعل» در لغت به معنای احداث و ایجاد است (ابن فارس، ۴: ۱۴۰۴/۵۱۱) و در اصطلاح به معنای تأثیری است که یک شبیه به‌تدریج در شیء دیگر می‌گذارد (طوسی، ۱۳۶۷ ۵۱؛ حلی، ۱۳۸۰: ۳۱)، تعریف یاد شده با مفهوم مورد نظر از فعل پیامبر(ص) سازگار نیست و شایسته است تا معنای دیگری از آن ارائه گردد. برای این منظور می‌توان گفت فعل، هرگونه کنش و واکنش غیر قولی است که در مواجهه با وقایع و مسائل جاری زمان ظهور پیدا کند، خواه مستمر و تکرارپذیر باشد و خواه مقطعی و دفعی، منظور از «تحلیل عصری» ارائه برداشتی روزآمد از افعالی است که در دوره حضور پیامبر(ص) رخ‌داده است و در شرایط جدید امکان تکرار آن وجود ندارد. به بیان دیگر، موضوع تحلیل عصری، آن دسته از افعالی است که به دلیل محدودیت تاریخی امکان تأسی ندارد و نیازمند بازنگری و بازسازی متناسب با شرایط و اقتضائات عصر جدید است.
با تتبع در منابع غالباً حدیثی و گزینش گزاره‌های رفتارشناختی پیامبر (ص)، ابتدا متون مورد استفاده در پژوهش گرد آمد و سپس با نمایه زنی تک‌تک آن‌ها، سهم هر کدام در ساختار تحقیق مشخص شد، در این مرحله، سه ویژگی فعلیت، محدودیت و تاریخیت معیار گزینش متون بوده است. صرفاً رفتارهایی انتخاب شد که اولاً حکایت‌گر فعل پیامبر(ص) باشد، ثانیاً دارای محدودیت در تأسی و عمل باشد و ثالثاً محدودیت آن ناشی از فاصله زمانی و تفاوت تاریخی باشد. آنگاه با تحلیل و پردازش رفتارهای منتخب – که به کمک متون مشابه و قراین درون متنی و برون متنی احادیث صورت گرفته است – نشانه‌های حاکی از فلسفه و مقصود فعل پیامبر(ص) شناسایی شد و بر پایه مناسبات زمان و ویژگی‌های فرهنگی بازسازی شد. مطالعه انتقادی پژوهش‌های مرتبط و نیز بهره‌گیری از آرای پیشینیان در تحلیل سیره پیامبر (ص)، از دیگر نکته‌های مد نظر در تحلیل عصری افعال پیامبر(ص) بوده است.
نسبت به پیشینه پژوهش باید گفت: دراین‌باره، پژوهش مستقلی انجام نشده است. در برخی آثار، مسئله اصلی این تحقیق مورد توجه قرار گرفته و با بعضی مسائل روز تطبیق داده شده است. چنان که آیت‌الله محمدی ری‌شهری (۱۳۹۴) در مقدمه کتاب «سیره پیامبر خاتم (ص)»، عصری‌سازی را به‌عنوان یکی از مراحل الگوگیری از سیره معصومان معرفی کرده است. عباس پسندیده (۱۳۸۷) در مقاله «معاصر سازی اسوه‌های دینی»، به تبیین راهکارهای معاصر سازی مسئله عفاف پرداخته است. حجت‌الاسلام عالم‌زاده نوری (۱۳۹۱) در کتاب «استنباط حکم اخلاقی از سیره و عمل معصوم»، دشواری‌های نظری استنباط از فعل معصوم را کاویده است و دلشاد تهرانی (۱۳۹۴) در کتاب «راه حفا بر پی مصطفی»، اصول حاکم بر رفتارهای نبوی را تبیین کرده است.
تحقیق حاضر با دیگر پژوهش‌های مشابه به جهت منبع و نوع تحقیق متفاوت است. منبع بیشتر آثار یاد شده، اقوال معصومان است و منبع این تحقیق، افعال پیامبر(ص) است. عمده پژوهش‌های پیشین موضوع محور است و این مقاله بر چگونگی تحلیل عصری افعال پیامبر(ص) تمرکز دارد.
روش تحلیل عصری افعال پیامبر (ص)، زمانی قابل دفاع و شایسته عرضه است که متکی بر مِتد و روش علمی باشد. این روش باید با بررسی مطالعات پیشین و رفع ایرادات آن‌ها، فرایندی منطقی را سامان دهد و امکانِ سنجش دستاوردهای تحقیق را فراهم سازد. در این پژوهش با تتبع در منابع فقهی، قرآنی و حدیثی شیعه و نیز ارزیابی پژوهش‌های مرتبط، روش تحلیل عصری افعال پیامبر(ص) تدوین شده است. این روش در فرایند پنج مرحله‌ای چگونگی دستیابی به تحلیل عصری از افعال پیامبر(ص) را بیان می‌کند و مسیر روزآمدسازی رفتارهای پیامبر(ص) را هموار می‌سازد.
۱- امکان‌سنجی تأسی به فعل پیامبر(ص)؛ ۲- احراز محدودیت تاریخی در فعل پیامبر(ص)؛ ۳- تشخیص آموزۀ متغیر در فعل پیامبر(ص)؛ ۴- کشف مقصود فعل پیامبر(ص) و ۵- بازسازی فعل پیامبر(ص)، مراحل پنج‌گانه فرایند «تحلیل عصری از افعال پیامبر(ص)» است. همچنین برای «تحلیل نمونه‌های افعال پیامبر(ص)» به ۱- سیره فردی؛ ۲- سیره اخلاقی؛ ۳- سیره اجتماعی؛ ۴- سیره اقتصادی تمسک می‌شود.
در نهایت می‌توان گفت: افعال پیامبر(ص) مطابق با شرایط و اقتضائات دوره حضور شکل‌گرفته است. این مسئله، امکان الگوگیری را برای مخاطبی که در دوره معاصر زندگی می‌کند دشوار می‌سازد. ازاین‌رو، برای بهره‌گیری از افعال پیامبر(ص) می‌بایست اقتضائات عصر جدید را در نظر گرفت و رفتارهای ایشان را متناسب با فرهنگ زمان، عصری‌سازی کرد. همان‌طور که گفته شد، تحلیل عصری افعال پیامبر(ص) نیازمند پیمودن مراحل پنج‌گانه امکان‌سنجی تأسی به افعال پیامبر(ص)، احراز محدودیت تاریخی در افعال پیامبر(ص)، کشف مقصود از افعال پیامبر(ص) و بازسازی افعال پیامبر(ص) است.
تحلیل عصری افعال پیامبر(ص) در کنار مباحث نظری، نیازمند نمونه‌های کاربردی است تا چگونگی کاربست این روش آشکار شود. رفتارهایی چون نگه‌داری خروس سفید، سرمه کشیدن، نخوردن نان گندم، نگاه نکردن به تصاویر، اقدام شخصی در برآوردن حاجت مردم، پرهیز از گماشتن دربان، کار جسمانی و پرهیز از ذخیره آذوقه از جمله نمونه‌های رفتاری پیامبر(ص) است که در چهار حوزه فردی، اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی مورد بررسی قرار گرفته و بر پایه اقتضائات زمان معاصر تحلیل شده‌اند.
(گفتنی است، اصل مقاله در نهمین شماره فصلنامه سیره پژوهی اهل‌بیت(ع) به چاپ رسیده است و علاقه‌مندان برای مطالعه می‌توانند اینجا کلیک نمایید.)
