شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
حوزه علمیه مشهد به عنوان یکی از پیشگامان در عرصه انقلاب و مبارزه با رژیم پهلوی، علمای مبارزی را در خود جای داده بود که با پیش‌آهنگی آنان در حمایت از نهضت امام خمینی نقش به‌سزایی در پیروزی انقلاب اسلامی ایران ایفا نمودند.
بسیاری از محافل و مساجد شهر مشهد، یادآور سخنرانی‌های کوبنده و آتشین و افشا کننده مقام معظم رهبری آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، آیت‌الله عباس واعظ طبسی، شهید سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد و دیگر روحانیون مبارز می‌باشد که در آن سال‌های خفقان با شجاعت و شور و حرارت، تکلیف الهی خود را برای آگاه‌سازی مردم و زمینه‌سازی حضور آنان در عرصه انقلاب فراهم می‌ساخت.
در ادامه به طور مختصر به فعالیت‌های سیاسی – اجتماعی برخی از بزرگان مشهد می‌پردازیم که حکایت از رابطه عمیق فکری آنان با امام خمینی دارد:
۱٫ آیت‌الله سید‌محمد‌هادی میلانی (۱۲۷۳تا۱۳۵۴ش)
ایشان از چهره‌های شاخص علمی و سیاسی شهر مشهد بودند که در زیر به برخی از فعالیت‌هاى سیاسى و اجتماعى ایشان اشاره می‌کنیم:
أ. حمایت از امام خمینی و نهضت با تشکیل جلسات مختلف، تلگراف و نامه و سفر و…
بعد از بازداشت امام در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ ایشان برای حمایت از امام تصمیم گرفت عازم تهران شود اما به دستور استاندار مشهد(تیمسار عزیزی)، هواپیمای حامل ایشان به فرودگاه برگشت. در ۲۰ خرداد تلگرافی به زندان برای امام خمینی ارسال نمود:
«بازداشت حضرت‌عالی و بقیه آیات و حجج و مبلغین و اساتید دانشگاه و سایر اشخاص محترم باایمان در ایام عزاداری حسین به جرم اظهار حق و امر‌به‌معروف و نهی‌ازمنکر، بسیار موجب تأثّر است. البته به حضرت سیدالشهداء تأسی نموده‌اید که جرم آن بزرگوار همین بود… خواستم به تهران بیایم و از نزدیک پشتیبانی و هماهنگی خود را اعلام کنم و بگویم آنچه شما گفته‌اید، گفته همه روحانیون بلکه گفته اولیای خدا و ائمه اطهار(علیه‌السلام) است. هواپیما را از راه برگرداندند. اکنون در همین زندانِ خانه به چاره‌جویی پرداخته‌ام و در راه استخلاص آقایان با همه قوا به حول و قوه الهی می‌کوشم… بر همه مسلمانان لازم است به وظیفه ارادتمندی عمل نمایند و یاری و پشتیبانی کنند و هم‌آهنگی خود را اظهار بدارند(۱)…».
ب. نامه‌نگارى به سران حکومت؛ ج. اعلام تعطیل بازار در ششم بهمن ۱۳۴۱؛ د. افشاگرى علیه رژیم در اسفند ۱۳۴۱؛ ه. اعلام عزاى عمومى در نوروز (۲)۱۳۴۲؛ و. تلاش در جهت آزادی زندانیان سیاسی(۳)؛ ز. جلوگیری از اعدام انقلابیون(نظیر تیمسار قرنی، سیدمرتضی جزایری و رحیم خباز‌باشی)(۴)؛ ح. رسیدگی به خانواده زندانیان و تبعید شدگان(۵)؛ ط. سفر اعتراض‌آمیز به تهران و همدردى با امام خمینى، در جریان تبعید ایشان به ترکیه؛
ایشان در نامه‌ای خطاب به امام خمینی در دوران تبعید امام در ترکیه میگوید:
«خوشا به سعادت آن سرزمین که حضرت‌عالی در آن تشریف دارید(۶)».
ی. اظهار ارادت و اخلاص به امام خمینی و پشتیبانی از ایشان با بیان و قلم:
تعابیر حکیمانه او از امام راحل نظیرِ «آقا روح‌الله روحی‌له‌الفداء(۷)»، «مرجع جهانی(۸)» و «از مفاخر عالَم اسلامی(۹)» شاهد صادقی است بر بیداری و زمان‌شناسی آن مرجع عظیم و فقیه مجاهد.
۲٫ آیت‌الله شیخ مجتبی قزوینی (۱۲۷۸ تا ۱۳۴۶ش)
آیت‌الله شیخ مجتبی قزوینی نسبت به مسائل سیاسی و اجتماعی، بی‌تفاوت نبود و برخی در دفاع از نهضت امام خمینی نقش مهمی را در شهر مشهد ایفا کرد.
این مجتهد بی‌بدلیل، پس از آزاد‌شدن امام خمینی از زندان در سال ۱۳۴۳ با سفر به شهر قم به همراه جمعی از علمای مشهد با امام دیدار کرد و مورد تکریم امام قرار گرفت.
رهبر معظم انقلاب درباره ایشان فرمودند:
مرحوم حاج شیخ مجتبی قزوینی یک عنصر بی‌بدیل بود… او با آن‌که از لحاظ مبنایی با امام اختلاف داشت ولی دیوارهای تحجر را درهم شکست و از امام حمایت کرد… او از آن شخصیت‌هایی بود که می‌توانست یک جامعه را بر روی استوانه پولادین وجود خود حفظ کند و نگه دارد. اگر موقعیت چنین چیزی را اقتضا می‌کرد… فلز مرحوم حاج شیخ مجتبی مثل فلز امام راحل بود… .
۳٫ آیت‌الله سید‌عبدالله شیرازی (۱۲۷۰ تا ۱۳۶۳ش)
اهم فعالیت‌های ایشان عبارت‌است از: أ. دستگیری و اعزام ایشان به تهران به مدت پنج ماه پس از کشتار فجیع گوهرشاد و بازداشت علما؛ ب. حمایت و دفاع از امام خمینی، در جریان لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی در خرداد ۴۲؛ ج. هماهنگ‌عمل کردن با امام در جریان پیروزی انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷.
۴٫ آیت‌الله سیدحسن طباطبایی قمی (۱۲۹۰ تا ۱۳۸۳)
اهم فعالیت‌های سیاسی ایشان و مصائبی که در این راه متحمل شدند بدین قرار است:
أ. تهدید سیدجلال تهرانی(استاندار خراسان) به دعوت مردم برای تحصن در مسجد گوهرشاد در صورت عدم لغو تصویب‌نامه لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی؛ ب. دستگیری توسط نیروهای امنیتی رژیم پهلوی و تبعید ایشان به تهران و زندانی‌شدن در زندان قصر به همراه امام خمینی به مدت ۱۵ روز در ۱۵خرداد۱۳۴۲؛ ج. حمله عمّال رژیم شاه به به منزل ایشان که اظهار تأسّف و همدردردی امام را در پی داشت؛ د. بیت ایشان یکی از پایگاه‌های مردمی در پیشبرد اهداف انقلاب اسلامی به شمار می‌رفت.
مقام معظم رهبری در پیام تسلیت خود به مناسبت درگذشت ایشان به برخی از محنت‌هایی که بر ایشان در این راه وارد شده بود اشاره می‌کنند:
«سالیان درازی از عمر با برکت این فقیه مجاهد در راه مبارزه با رژیم طاغوت گذشت و بیانات پر شور ایشان گرمابخش نیروهای مبارز بود. رنج و محنت زندان و تبعید نتوانست در عزم راسخ آن بزرگوار خلل وارد آورد و تا لحظه پیروزی انقلاب تلاش ایشان را متوقف سازد».
۵٫ آیت‌الله میرزا جواد آقا تهرانی (۱۲۸۳ تا ۱۳۶۸)
از جمله فعالیت‌های این استاد اخلاق بدین قرار است: أ. اطلاعیه‌های انقلابی به همراه دیگر بزرگان در مشهد؛ ب. حضور پیگیر در مراسم راهپیمایی و اعتراضها و تحصنها در قبل از انقلاب در مشهد؛ ج. حمایت قاطع و پشتیبانی‌های مکرر از انقلاب و نظام و امام پس از پیروزی انقلاب اسلامی؛ د. دیدار چندین‌باره با امام خمینی در فرصت‌های مختلف با سفربه تهران؛ ه. حضور مکرر در جبهه‌های جنگ و توصیه مردم به حضور در میدان‌های نبرد حق علیه باطل؛ و. صدور اطلاعیه مبنی بر پشتیبانی و حمایت کامل از رهبری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای و لزوم پیروی از دستورات معظم‌له.
۶٫ آیت‌الله شیخ ابوالحسن شیرازی (۱۲۹۰ تا ۱۳۷۹)
مهم‌ترین فعالیت‌های سیاسی‌اجتماعی این عالم مجاهد عبارت‌است‌از: أ. شرکت صادقانه و خالصانه در قیام مردمی ملت ایران همزمان با شروع نهضت؛ ب. انتصاب به عنوان اولین امام جمعه شهر مقدس مشهد پس از پیروزی انقلاب، از سوی امام خمینی؛ ج. نمایندگی مردم مشهد به عنوان اولین نماینده در مجلس خبرگان قانون اساسی(دو دوره)؛ د. تلاش در جهت رفع مشکلات مردم انقلابی در قبل و بعد از انقلاب.
۷٫ آیت‌الله حاج سید کاظم مرعشی (۱۲۹۷ تا ۱۳۸۱)
فعالیت‌های ایشان را این‌گونه می‌توان بیان کرد: أ. پیشگامی در جریان انقلاب اسلامی در مشهد؛ ب. شرکت در تجمعات و راهپیمایی‌های ایام انقلاب، همگام با علمای مشهد؛ ج. صدور اطلاعیه در مناسبت‌های انقلاب؛ د. حضور در جبهه‌های نبرد حق علیه باطل در جهت تقویت روحیه رزمندگان اسلام پس از پیروزی انقلاب اسلامی.
۸٫ آیت‌الله میرزاحسنعلی مروارید (۱۲۹۰ تا ۱۳۸۳)
برخی از فعالیت‌های اجتماعی‌سیاسی وی عبارت‌است از: أ. حمایت از نهضت امام با ارسال پیام و اطلاعیه‌های متعدد؛ ب. دیدار با امام خمینی پس از آزادی ایشان از زندان در سال ۱۳۴۳؛ ج. دیدار پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۸ به همراه جمعی از علمای مشهد با امام خمینی در شهر قم؛ د. اظهار خوشوقتی از انتخاب آیت‌الله خامنه‌ای به رهبری پس از رحلت امام راحل، و حمایت از ایشان.
۹٫ آیت‌الله حاج میرزاعلی‌آقا فلسفی (۱۲۹۹ تا ۱۳۸۴)
در مقام علمی ایشان همین بس که وی از اولین کسانی بودند که آیت‌الله خوئی با خط خود، اجازه اجتهاد ایشان را نوشتند.
از جمله فعالیت‌های سیاسی ایشان از این قرار است: أ. حمایت از انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام راحل با نام و امضای خود در اعلامیه‌های سال ۱۳۴۲؛ ب. تعطیل نمودن حوزه درسی خود در اعتراض به حکومت ستم‌شاهی؛ ج. فراخوانی و تشویق مردم به حضور گسترده در راهپیمایی‌ها با مشارکت در امضای اطلاعیه‌های صادره از سوی علمای مشهد؛ د. سفر به تهران برای خیرمقدم‌گویی به امام خمینی در ۱۵بهمن۱۳۵۷ به همراه گروهی از علمای مشهد (از جمله آیت‌الله میرزا حسنعلی مروارید و آیت‌الله سیدعزالدین حسینی زنجانی).
۱۰٫ آیت‌الله میرزا‌مهدی نوقانی (۱۳۰۵تا۱۳۷۱ش)
از فعالیت‌های او می‌توان به این موارد اشاره کرد: أ. مشارکت و حضور فعال در مبارزات علیه رژیم پهلوى از آغاز نهضت امام در ۱۵خرداد۱۳۴۲؛ ب. امضای اعلامیه‌های علمای مبارز مشهد و…
۱۱٫ آیت‌الله سید عزالدین زنجانی (۱۳۰۰ تا ۱۳۹۲)
وی که از محبوب‌ترین شاگردان علامه طباطبایی بود، پس از ماجرای مدرسه فیضیه در سال ۱۳۴۲ و دستگیری امام، در ۱۷ خرداد ۱۳۴۲ علیه حکومت پهلوی سخنرانی کرد و همراه شهید مرتضی مطهری، شهید هاشمی‌نژاد ،آیت‌الله مکارم شیرازی و خطیب شهیر مرحوم محمدتقی فلسفی به مدت ۴۵ روز در زندان بود. در سال ۱۳۵۱ به ۵ سال تبعید در مشهد محکوم شد و زنجان را اجباراً ترک کرد و به مشهد مهاجرت کرد. دوران تبعید او در مشهد تا پیروزی انقلاب به درازا کشید و در طول مدت اقامت در مشهد به مبارزات خود ادامه داد.
در کتاب انقلاب اسلامی مردم مشهد آمده است:
امروز ۱۰بهمن۱۳۵۷ گروهی از علمای طراز اول مشهد به منظور اعتراض به ایجاد موانع برای مراجعت امام خمینی به ایران از طرف دولت بختیار در صحن موزه متحصن شدند که در راس ایشان آیت‌الله زنجانی بود و نیز پس از بازگشت امام به میهن آیت‌الله زنجانی در معیت آیات مروارید و فلسفی و جمعی دیگر به نمایندگی از سوی مبارزان مشهد به ملاقات امام در تهران رفتند(۱۰).
عملکرد امام خمینی
امام راحل در مقابل حمایت‌ها و پشتیبانی‌های بزرگان مشهد از ایشان و نهضت، با ارسال پیام و تلگراف و سفر برای دیدار با برخی از این بزرگان(۱۱) رابطه خود را مستحکم‌تر نموده تا انگیزه بیشتری در شریان تأثیرگذاران بر افکار مردم به جریان افتد و به وحدت و همدلی بیشتر بینجامد.
امام راحل عظیم‌الشأن ما آن مرد الهی، در مسیر قیام مقدس خود که از آن به «قیام لله(۱۲)» تعبیر نمود، مخالفانی نیز داشت که برخی به بهانه‌های مختلف در همان ابتدا به مخالفت با ایشان برخاستند و برخی تا «عصر انزال انقلاب اسلامی(۱۳)» با امام هم‌آهنگ بودند، اما در «عصر تنزیل انقلاب اسلامی(۱۴)» از امام فاصله گرفتند و عده‌ای نیز در «عصر تأویل انقلاب اسلامی(۱۵)» از کاروان انقلاب جا ماندند.
البته و صد البته آنچه به چشم ناید این ریزش‌های خُرد است در برابر رویش‌‌های به‌مراتب فزون‌ترِ جوانان انقلابی و پشتیبانی آحاد جامعه اسلامی که با اصغاء سمع به فرامین رهبر حکیم و فرزانه خود حضرت آیت‌الله امام خامنه‌ای، اهداف و ارزش‌های والا و مقدسِ امام و انقلاب اسلامیِ خود را که با خون هزاران شهید آبیاری شده را با قوت و حدّت تمام ادامه خواهند داد و پرچم پر افتخار انقلاب شکوهمند ایران اسلامی را به ولی‌‌الله الأعظم حضرت ولی‌عصر ارواحنا‌لتراب مقدمه الفداء تحویل خواهند داد.
پاورقی:
۱٫ سند شماره ۲۶ مندرج در کتابِ مشهد در بامداد نهضت امام خمینی، ص۲۸۰٫
۲٫ علیرضا نوروزی، پیشگامان انقلاب اسلامی در حوزه علمیه مشهد.
۳٫ غلامرضا جلالی، مشهد در بامداد نهضت امام خمینی، ص۲۱۱٫
۴ . همان، ص ۱۹۵٫
۵٫ همان، ص ۱۹۵٫
۶٫ علیرضا نوروزی، پیشگامان انقلاب اسلامی در حوزه علمیه مشهد.
۷٫ نک: غلامرضا جلالی، مشهد در بامداد نهضت امام خمینی، ص۱۸۵٫
۸٫ نک: همان: آیت‌الله میلانی اولین کسی بود که عنوان «مرجع جهانی» را برای امام راحل به کار برد.
۹ . نک: همان.
۱۰٫ نک: زندگی نامه آیت الله العظمی سید‌محمد‌عزالدین حسینی زنجانی، دوهفته‌نامه خبری ایکنا(رایحه)، ش۷۲، ص۱۲٫
۱۱٫ از باب نمونه می‌توان به دیدارهای مخفیانه امام با آیت‌الله میلانی در مشهد اشاره نمود. نقل شفاهی نگارنده از زبان آیت‌الله رضازاده مدرس دروس خارج فقه و اصول.
۱۲٫ سید حمید روحانی، بررسی تحلیلی نهضت امام خمینی در ایران.
۱۳٫ نک: جمعی از نویسندگان، انقلابی متمایز، ص۲۳۸: عصر انزال: آغاز نهضت تا پیروزی انقلاب اسلامی.
۱۴٫ نک: همان، ص۲۴۳: عصر تنزیل: پیروزی انقلاب اسلامی تا رحلت امام خمینی.
۱۵نک: همان، ص۲۴۹: عصر تأویل: رحلت امام خمینی تاکنون.
برخی از منابع:
۱٫ حسن شمس آبادی، نقش علمای مشهد در انقلاب اسلامی؛
۲٫ علیرضا نوروزی، پیشگامان انقلاب اسلامی در حوزه علمیه مشهد؛
۳٫ غلامرضا جلالی، مشهد در بامداد نهضت امام خمینی؛
۴٫ سید حمید روحانی، بررسی تحلیلی نهضت امام خمینی در ایران، ج۱؛
۵٫ جمعی از نویسندگان، انقلابی متمایز، جستارهایی در انقلاب اسلامی ایران؛
۶٫ علی جان‌اسکندری و احمد ذاکری‌راد، یکشنبه خونین مشهد ۱۳۵۷؛
۷٫ سیدعلی قادری، خمینی روح‌الله…، ج۱٫
نویسنده: حجت‌الاسلام محمد جوهری
