فقه؛ دانشی مقدس ولی بشری است/ خلط میان فقه و شریعت پذیرفته نیست

استاد سطح خارج حوزه علمیه قم گفت: سروش وقتی قصد داشت به بنده پاسخ بدهد و مسئله «قدرت و شریعت» را مطرح کرد دائما از شریعت به جای فقه و بالعکس استفاده می‌کرد که بنده به وی متذکر شدم این خلط پذیرفتنی نیست. چند روز قبل در نوشته‌ای از یکی از مشاهیر حوزه دیدم که گفته است در فقه ما مسئله امضایی نداریم و همه تاسیسی است!.

به گزارش شبکه اجتهاد، استاد ابوالقاسم علیدوست، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در  سلسله جلسات «فقه امنیت» که از سوی دفتر قم بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی برگزار شد، به مفهوم شریعت و فقه پرداخت و گفت: واژه شریعت در نصوص زیاد به کار رفته است؛ شریعت مساوی با دین است، دین را اگر اخلاق، معارف، عقاید و تاریخ که هرکدام آیه در قرآن دارد بدانیم شریعت همین مقوله خواهد بود.

وی افزود: البته شریعت استعمال دیگری هم دارد و بر بخشی از دین اطلاق می‌شود که همان احکام است؛ مثلا اینکه نماز و روزه واجب و غیبت و تهمت حرام است، حکم شریعت است ولی اینکه خداوند واحد و احد است شریعت به این معنا نیست.

عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم با بیان اینکه شریعت دو معنای عام و خاص دارد، افزود: برای استخراج شریعت از منابع معتبر دانشی به نام فقه تعریف شده است و حتی دانش اصول فقه هم متولی این کار نیست؛ بنابر این یکی از کاربردهای واژه فقه، دانش کاشف شریعت و دانش استنباط حکم از متون است.

فقه مقدس ولی بشری است

علیدوست اظهار کرد: بنابراین فقه دانشی مقدس ولی بشری است و خطا دارد و معصوم و من الله هم نیست ولو اینکه در خدمت دین خداوند است؛ بنابراین چقدر در نوشته‌ها، بیانات و گفته‌ها از صاحب عناوین و نویسندگان شهیر خلط میان فقه و شریعت دیده می‌شود؛ کسانی قصد دارند به فقه حمله کنند از واژه شریعت استفاده می‌کنند و میان این دو خلط کرده‌اند.

وی با بیان اینکه خلط میان این دو واژه پذیرفته نیست، تصریح کرد: سروش وقتی قصد داشت به بنده پاسخ بدهد و مسئله «قدرت و شریعت» را مطرح کرد دائما از شریعت به جای فقه و بالعکس استفاده می‌کرد که بنده به وی متذکر شدم این خلط پذیرفتنی نیست. چند روز قبل در نوشته‌ای از یکی از مشاهیر حوزه دیدم که گفته است در فقه ما مسئله امضایی نداریم و همه تاسیسی است؛ فقه را به مفهوم شریعت در نظر گرفته بود که این درآمیختن ناصحیح است.

استاد سطح خارج حوزه با اشاره به واژه امنیت بیان کرد: کشوری وقتی در معرض تهدید است خودش را به سلاح مناسب تجهیز می‌کند تامین خاطر و امنیت می‌یابد؛ در آیه ۵۵ نور آمده است: وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَیمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَى لَهُمْ وَلَیبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا؛ براساس این آیه امنیت ریشه در ایمان و اطمینان خاطر دارد که مقابل خوف است؛ یا در آیه ۱۱۲ نحل «وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْیهً کَانَتْ آمِنَهً مُطْمَئِنَّهً یأْتِیهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِنْ کُلِّ مَکَانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذَاقَهَا اللَّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا کَانُوا یصْنَعُونَ؛ فرموده قریه‌ای که مطمئن است و روزی آن با خیال راحت می‌آید، بلد امین به مکه گفته شده زیرا انسان‌ها در این شهر تامین خاطر دارند یعنی یا نگرانی معاش ندارند یا کسی نمی‌تواند متعرض آنها شود.

علیدوست با بیان اینکه امنیت معنای اصطلاحی خاص خارج از عرف و لغت ندارد، اظهار کرد: در مورد فقه وضع متفاوت است، زیرا فقه علاوه بر دو معنای یادشده معنای سومی دارد و آن گزاره‌هایی است که فقیه بعد از تفقه به آن می‌رسد؛ در اینجا فقه نه به معنای دانش و نه عملیات استنباط بلکه مجموعه گزاره‌های استنباط شده توسط فقیه است.

استاد سطح خارج حوزه علمیه با اشاره به دو رویکرد فقه امنیت و فقه امنیتی، گفت: گاهی فقیه از منابع اجتهاد شروع به استنباط می‌کند ولی با نگاه امنیتی و همه فقه را با این رویکرد مورد توجه قرار می‌دهد؛ یعنی حتی اگر در بحث خانواده مانند احکام نکاح و طلاق و مهریه و احکام اقتصادی را مطالعه می‌کند با نگاه امنیتی است یعنی می‌خواهد تبیین کند که اسلام حتی در خانواده هم حکمی داده که امنیت اعضای خانه تامین شود.

وی اضافه کرد: در اینجا ممکن است برداشت فقیه متفاوت از وقتی باشد که رویکرد امنیتی نداشته است. امروز بحث فقه حکومتی هم این طور است یعنی حتی فقیه وقتی حکم نماز و روزه را بیان می‌کند ممکن است با رویکرد اجتماعی و حکومتی استنباط کند و احکام متفاوتی به دست آورد.

رویکرد فقه امنیت

استاد سطح خارج حوزه علمیه با بیان اینکه بحث ما این رویکرد نیست بلکه فقه امنیت است، اضافه کرد: در فقه امنیت بحث نماز و زکات نداریم، بلکه از جهاد و دفاع صحبت می‌شود؛ در این فقه از تجسس و اینکه حاکمیت چقدر می‌تواند از دول و ملل دیگر و ملت خود تجسس کند، سخن گفته می‌شود؛ بحث تولید سلاح‌های مختلف و به ویژه کشتار جمعی بحث می‌شود.

استاد حوزه بیان کرد: ایجاد امنیت وظیفه حاکمیت و حکم یا تکلیف و حق است؟ آیا تهیه مقدمات آن لازم است؟ پیشگیری از وقوع جرم، مورد بحث است مانند شرکت‌های هرمی که به امنیت کشور لطمه می‌زد، لذا این زاویه به آن نگاه می‌شود؛ حوزه اختیارات حاکمیت نسبت به مردم از دیگر موضوعات فقه امنیت است؛ اینکه حاکمیت بخواهد برای بازار و اقتصاد قانون بگذارد تا مردم با ترس و لرز زندگی نکنند، چقدر می‌تواند این کار را بکند؟.

براساس گزارش بنیاد پژوهش‌های اسلامی، این عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در پایان تصریح کرد: فقه امنیت با این اضافه یعنی امنیت در برابر فقه امنتیی است، زیرا فقه امنیتی نگاه امنیتی به نصوص دارد.