مجتهد در مباحث اجتهاد تمدنی، بیش از همه نیازمند موضوع شناسی است

حجت‌‌الاسلام حاج‌ ابوالقاسم گفت: مجتهد در اجتهاد تمدنی بیش از سایر اقسام اجتهاد، نیازمند موضوع شناسی است. در اجتهاد تمدنی که به راهبری کمک می‌کند، موضوع شناسی اهمیت دارد حتی در شان افتاء هم مورد توجه است و محل ابتلا مجتهد است.

به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین محمد حاج ابوالقاسم، رئیس پژوهشگاه فقه نظام در مراسمی که با عنوان «ضرورت موضوع شناسی در موضوعات جدید» و پاسخ به اظهارات استاد احمدی شاهرودی برگزار شد، با اشاره به وظایف سه‌گانه فقها گفت: در بخش اصول اجتهاد تمدنی و یکی از موضوعاتی که عرض شد مجتهد در اجتهاد تمدنی بیش از سایر اقسام اجتهاد، نیازمند موضوع شناسی است و ما اگر مناصب مجتهد را بررسی کنیم ۳ منصب دارد: ۱. افتاء که بیان فتوا به صورت کلی مستنبط از کتاب و سنت ۲. قضاوت به عهده فقها و باید مجتهد باشد و تفاوت قضاوت و افتاء ناظر به یک واقعه خاص است که مجتهد نسبت به یک واقعه خاص نظر می‌دهد ۳. ولایت رهبری و راهبری امت که هر ۳ منصب انبیا بوده لذا در هر سه جهت وارث انبیا هستند.

در اجتهاد تمدنی، موضوع شناسی در شان افتا مورد توجه است

وی ادامه داد: وقتی از اجتهاد تمدنی یاد می‌کنیم قسم سوم است که به مسیر ولایت می‌رساند لذا در اجتهاد تمدنی که به راهبری کمک می‌کند، موضوع شناسی اهمیت دارد حتی در شان افتاء هم مورد توجه است و محل ابتلا مجتهد است. اخیرا بعضی اساتید حوزه بحثی درباره موضوع شناسی مطرح کردند که نیازی به ورود فقیه در موضوعات نیست بلکه تنها بیان احکام شرعی با فقیه است و شناخت موضوع با مقلد است لذا حتی گفته شده در صورت ورود فقیه در موضوعات نظری که بیان می‌کند ارزشی ندارد مثلا هنگام مواجه با یک لکه در لباس فقیه ممکن است آن را خون بداند اما مکللف آن را خون نمی‌داند و طبق ملاک نظر خود عمل کند، عده‌ای معتقدند ورود فقیه در موًوعات انحراف پایه اجتهاد را به دنبال دارد.

ابوالقاسم افزود: قبل از اینکه ضرورت موضوع شناسی در شان دوم و سوم مجتهد را بیان کنم به تعاریف بعضی از بزرگان پیرامون کلمه موضوع در دین اشاره می‌کنم؛ نائینی(ره) در دو بخش از کتاب فرائدالاصول دو تعریف مجزا از کلمه موضوع ارائه داده‌اند که اولین تعریف این است که امری که حکم شرعی مترتب بر آن می‌شود و در تعریف دوم می‌گویند مراد آن چیزی است که اخذ شده در متعلق احکام و بعث و زجر را نیز به دنبال خواهد داشت، مثلا گفته شده مکلف بالغ و عاقل با وجود شرایط‌ مستطیع خواهد بود حال شرط استطاعت وجود بلوغ و عقل در شخص خواهد بود.

تعریف شهید صدر(ره) درباره موضوع شناسی فقهی

رییس پژوهشگاه فقه نظام در ادامه به تعریف شهید صدر(ره) درباره موضوع شناسی فقهی اشاره کرده و گفت: طبق تعریف شهید صدر موضوع یعنی متعلق المتعلق بدین معنا که موضوعات خارجی که متعلق می‌گردد جمع اینها متعلق موضوع خواهند بود لذا حکم تکلیفی بعث و زجر یعنی افعل و لاتفعل به افعال مکلفین تعلق خواهد گرفت لذا شرط تعلق وجود موضوع مورد نظر است چراکه اگر در آیه حرمت علیکم امهاتکم مادر از دنیا رفته باشد و یا فرزند به دنیا نیامده باشد این آیه موضوعیتی درباره آنان نخواهد داشت و نیز حرمت شرب خمر مربوط به انسان بالغ عاقل است و شرط دیگر خمریت داشتن است لذا در صورت نبود این دو قید موضوع حرمت نیست.

این استاد حوزه علمیه قم بخش دیگر صحبت خود را در پیرامون موضوع شناسی فقهی به مرور اقوال فقها در موضوع شناسی اختصاص داده و گفت: طبق تعریف یوسف بحرانی در کتاب الدررالنجفیه موضوعاتی که نیازمند ثابت کردن است را موضوع فقهی می‌نامند، موضوعاتی که از قول شارع نقل می‌شود و ابهام دارد مانند غناء تعریف مرحوم نراقی در کتاب عوائدالایام است، مرحوم آیت‌الله حکیم در پیرو تعریف صاحب عروه درباره ورود فقها در موضوعات فقهی و دسته‌بندی آن به موضوعات مستنبطه، صرفه و… موضوعات را دو دسته کردند طوری که یک بخش را مختص عرف دانست و می‌گوید حرف فقیه در آن اعتبار ندارد اما گاهی موضوعاتی است که همانند نماز و روزه نیازمند بررسی فقیه بوده وگرنه عرف و مکلف هیج فهم درستی نخواهد داشت.

وی ادامه داد: آیت‌الله حکیم(ره) قسم دوم تقسیم بندی خود را ۲ بخش تقسیم کردند و گفته‌اند یک سری از مفاهیم شرعی اختراعی شارع است ولی نقطه مقابل آن که مخترع شارع نیست اما باز نیازمند ورود فقیه خواهد بود، به عنوان نمونه مفهوم غناء کلامی نیست که به عرف مراجعه شود بلکه باید با بررسی شارع واضح گردد، نمونه دیگر اینکه اصل حرمت خمر روشن است اما تزریق آن در بدن، حل شدن در غذا و بلعیدن که نقطه مقابل شرب و نوشیدن است حرام است یا حلال را باید فقه معین کند و ارتباطی به عرف و مکلف ندارد.

سیره علما نسبت به موضوع‌شناسی

عضو مجلس خبرگان رهبری در بخش سوم به سیره علما نسبت به موضوع‌شناسی پرداخت و گفت: علمای ما برای فهم موضوعات زمان خود دانش لازم را نیز یاد می‌گرفتند تا طبق آن موضوع را تشخیص دهند، به عنوان نمونه یکی از راه‌‌های تشخیص قبله ستاره‌شناسی است که سیره علمای بر فهم آن بود تا در مواقع نیاز مردم جهت صحیح قبله را نشان دهند، به همین جهت نیز نقل شده جناب محقق اردبیلی به نجف مسافرت کرده بود تا در خدمت دایی خود علم هیئت را بیاموزد اما به دلیل بیماری و عدم توفیق موفق به اینکار نشد اما به درگاه خدا استغاثه کرد و از عدم توفیقی خود نالان بود و خواستار این بود که خداوند به وی توفیق دهد تا این علم را بیاموزد.

رییس پژوهشگاه فقه نظام با بررسی تعاریف مطرح شده درباره موضوع‌شناسی گفت: شناخت مفهومی که دلیل اخذ شده مانند غناء که از شبهات حکمیه است و نیازمند بررسی اساسی است، شناخت مصداق خارجی موضوع در دلیل اخذ شده و تطبیق موضوع اخذ شده بر مصداق خارجی مانند تطبیق مجنون واقعی از بین چندین قسم دیوانه‌‌های نسبی در جامعه و در تعریف سوم از انواع تعاریف مطرح شده گفته شده گاهی موضوعات خارجیه ابعاد متعدد و متنوعی پیدا می‌کنند و یک مصداق خارجی با دقت نظر جزو فروعات چند دلیل متعدد محسوب خواهد شد که اگر فقیه در این مورد کارشناسی نکند نمی‌تواند درباره مصداق خارجی نظر بدهد؛ مانند اینترنت و استفاده از آن که اگر منبع اداره آن و درآمد حاصله از آن تشخیص داده نشود که در منابع مالی کدام کشور‌‌های ظالم خواهد رفت نمی‌شود اینترنت را حلال یا حرام دانست.

دلایل ورود مجتهد در موضوعات

این استاد حوزه علمیه در ادامه دو دلیل را به عنوان دلایل ورود مجتهد در موضوعات معرفی کرده و گفت: روایت معروف از امام رضا(ع) در کتاب وسائل‌الشیعه جلد ۲۷ صفحه ۶۲ که فرمودند علینا القاء الاصول و علیکم التفریع اولین دلیل به حساب می‌آید و البته نقل دیگری شبیه به این مضمون از امام صادق(ع) نیز نقل شده است اما منظور از روایات بررسی و تشخیص موضوعات از اصولی است که اهل بیت(ع) فرموده‌اند لذا اینکه تشخیص دهیم مجنونی که از اقسام مجنون‌‌ها است در موقع قتل مستحق قتل است یا خیر نیازمند تامل و بررسی فقیهانه می‌باشد و دیگر اینکه در قسم از اختیارات فقیه که ولایت و سرپرستی امور است مجتهد باید بتواند تشخیص دهد در موارد خاص باید جنگ کرد یا صلح، باید ارتباط با کشور‌‌های خارجی داشت یا خیر و مسائلی از این دست.

حاج‌ابوالقاسم افزود: دلیل دوم درباره لزوم ورود فقها به موضوعات فقهی توقیع امام زمان(عج) است که فرمودند به روایت احادیث ما مراجعه کنید چراکه آنان حجت بر شما هستند و ما نیز حجت بر آنان، در مواردی که مردم به تحیر می‌افتند باید فقیه در موضوع وارد شود و اظهار نظر شرعی کند لذا در روایت وارده شده حضرت حجت(عج) هنگامی از حکم شرب خمر پرسیدند فرمود حرام است اما شلماب حلال است (از دانه‌‌های جو درست می‌شده) در حالی که حضرت می‌توانستتد ورود نکنند اما دیدند لازم است مردم به سرگردانی نیفتند.

رییس پژوهشگاه فقه نظام در پایان گفت: به عقیده بنده طلاب باید در عین توجه به اصل احکام شرعی و بررسی نسبی آن طبق ذوق و علاقه خود هر کدام به موضوعی از موضوعات شرعی توجه کنند و در آن موضوع خاص اجتهاد پیدا کنند مثلا اگر کسی در کتاب اطعمه و اشربه تخصص کافی پیدا کرد محل رجوع سوالات بسیاری واقع خواهد شد لذا از این امر می‌توان به تمدن سازی دوم تعبیر کرد که البته نیازمند همت مضاعف طلاب است.

منبع: صدای حوزه