مستنبطات الأعلام فی شرح مستثنیات الأحکام

کتاب ارزشمند «مستنبطات الأعلام فی شرح مستثنیات الأحکام» اثر ابتکاری مرحوم آیت‌الله حاج سید احمد زنجانی برای نخستین بار توسط انتشارات مرکز فقهی امام محمد باقر (ع) چاپ و منتشر شد.

به گزارش خبرنگار اجتهاد، بسیاری از احکام شرعی در سرتاسر فقه، دارای استثناءها و تخصیص‌هایی است. مرحوم آیت‌الله‌ سید احمد زنجانی در رساله مستثنیات الأحکام حدود ۷۰۰ مورد از مواردی را که از احکام شرعی کلی استثنا شده‌اند گردآوری نموده است و سپس شرحی تفصیلی و استدلالی بر آن نوشته است که «مستنبطات الاعلام» نام دارد.

از ویژگی‌های آثار آیت‌الله حاج سید احمد زنجانی(ره)، که باعث تمایز ایشان از دیگر مؤلفین شده است، ذوق و ابتکار ایشان در ابداع اسلوب‌های جدید برای تألیف مباحث، و تلاش برای پیگیری مسائل از زاویه نگاه جدید و متفاوت از دیگران است. او در طول زندگی خود، آثار بدیعی را تألیف نموده‌ است. از جمله این آثار، رساله «مستثنیات الأحکام» است. آن مرحوم، در این رساله، به بررسی مستثنیات احکام، از ابتدای باب طهارت تا انتهای باب دیات پرداخته‌ است.

سید احمد زنجانی در مقدمه اثر خود، هدف از تألیف را چنین بیان می‌کند: «غالبا از مستثنیات احکام چشم پوشی می‌شود، چرا که معمولا ذهن به سراغ قاعده کلّی رفته و نسبت به استثنائات غافل می‌ماند. تا جایی که حتی برای بسیاری از متخصّصان در فنّ فقاهت نیز اتفاق افتاده است که در مواردی به کلیّتِ یک قاعده‌ تمسّک نموده‌اند، در حالی که خروج آن مورد از قاعده از ضروریات فقه است. همین مسأله باعث شد تا رساله‌ای مستقل در باب استثنائات احکام تألیف نمایم.»

بنای سید زنجانی در این اثر، بیان مواردی نیست که استثناء آنها از باب اضطرار و امثال آن بوده است. خود ایشان نیز در لابلای کلماتشان به این موضوع اشاره دارد؛ چنانچه در بعضی از نسخه‌های مستثنیات، در حاشیه، برخی از مسائل را «زائد» دانسته ‌است؛ و در تعلیل این کلام، مورد را از فروع اضطرار دانسته‌ و اشاره داشته‌ که بنای ما، بر استثناء کردن این دسته از احکام نیست.

آن مرحوم، پس از تألیف رساله «مستثنیات الاحکام»، شرحی مزجی را بر این رساله با عنوان «مستنبطات الأعلام فی شرح مستثنیات الاحکام» به رشته تحریر درآورد و در گام اوّل، ۵۲۸ مسأله را شرح نمود. در گام بعدی، ایشان تمام تلاش خود را در راه تکمیل، تنقیح، و تحریر مجدّد کتاب متمرکز نمود و مسائل بیشتری را به آن اضافه نمود که تعداد آن به ۶۵۶ مسأله رسیده است. ضمن آنکه مؤلّف، در نسخه آخر این کتاب که در سال ۱۳۷۲ه.ق به سرانجام رسید، بعضی از استدلال‌ها را نیز نسبت به برخی از مسائل تغییر داده.

نکته قابل ذکر آنکه «مستثنیات الاحکام» غیر از این شرح، شرح دیگری نیز دارد که توسط آیتالله سید محمد وحیدی(ره) در سال ۱۳۷۱ه.ق یعنی در دوره حیات سید زنجانی تألیف، و با عنوان «مستمسکات الاحکام فی شرح مستثنیات الاحکام» به زیور طبع آراسته شد. ایشان در مقدّمه شرح خود، ضمن تمجید از این اثر می‌گویند: «پیش از ایشان کسی چنین اثری را تألیف نکرده است».

درباره معرفی این اثر آمده است: توجه به موارد استثنا شده از احکام شرعی کلی، نیازمند تسلطی تمام و کمال بر جمیع ابواب فقه و منابع حدیثی است. چه بسیار که مکلفان و حتی برخی از آشنایان با ابواب و احکام فقهی، موارد استثنا شده را فراموش می‌کنند و سهوا از یاد می‌برند. کتاب مستنبطات الاعلام، شرح مزجی، تفصیلی و استدلالیِ مؤلّف بر کتابِ مستثنیات الأحکام خویش است. مرحوم آیت‌الله زنجانی در رساله مستثنیات الاحکام حدود ۷۰۰ مورد از مواردی که از احکام شرعی کلی استثنا شده‌اند گردآوری نموده است و در این کتاب خود بیش از ۵۰۰ مسئله از مسائل رساله مستثنیات را با ادله تفصیلی شرح نموده است.

علاقه‌مندان برای تهیه اثر می‌توانند به انتشارات مرکز فقهی امام محمدباقر (ع)، ۰۲۵۳۷۷۴۳۸۶۹/ کتابفروشی طه؛ قم، خ معلم، مجتمع ناشران، واحد ۳۱۴؛ (۰۲۵۳۷۸۴۸۳۲۶) و انتشارات دار زین العابدین، قم، خ ارم، پاساژ قدس، واحد۳۶؛ (۰۲۵۳۷۷۳۲۶۳۱) مراجعه نمایند. همچنین برای فروش اینترنتی از اینجا https://dinook.ir/ اقدام نمایند.

گفتنی است،همچنین «کتاب بین السیدین» اثر دیگر آیت‌الله سیداحمد زنجانی اسن که به‌تازگی توسط مرکز فقهی امام محمد باقر (ع) منتشر شده است. این کتاب موارد اختلاف میان نظرات و فتاوی دو تن از مشهورترین فقهاء قرن چهاردهم، سید محمد کاظم یزدی در عروه و سید ابوالحسن اصفهانی در حاشیه آن، نقل شده و بعد از ذکر دلیل طرفین، حق در مسئله بنظر مؤلف بیان گردیده است.