شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
حوزه باید واقعیت‌ها را شفاف بیان کند. یکی از آقایان تعبیری داشت که ما باید این اعتبارات و بودجه‌ها را اتاق شیشه‌ای فرض کنیم که همه‌چیز از بیرون قابل‌دیدن و رصد کردن است. این مسئله باید شفاف‌سازی بشود و واقعیت‌ها را همان‌طور که بعضی از مراجع حفظه الله ورود پیداکرده‌اند، بیان کنند.
اختصاصی شبکه اجتهاد: قریب به یک دهه است که حوزه‌های علمیه، از بودجه ثابتی در جدول بودجه سالانه کشور برخوردار هستند؛ اما چند سالی است که با رشد شبکه‌های اجتماعی و حرکت کشور به سوی دولت الکترونیک و شفافیت مالی، بودجه بسیاری از نهادهای کشوری و لشگری از جمله بودجه نهادهای حوزوی نیز مورد بحث و نقد قرار گرفته است. در این میان، برخی در مقام دفاع و توضیح برآمدند و برخی دیگر نیز نقدها را پذیرفتند. یکی از بهترین افراد برای اظهارنظر در این رابطه، حجت‌الاسلام‌والمسلمین علی اکبر فرجام، مدیر اجرایی (=رئیس) سابق حوزه علمیه خراسان بزرگ است. او که بیش از بیست سال، سکاندار حوزه علمیه خراسان بود، به صراحت، وابستگی بودجه حوزه‌های علمیه به دولت را امری ناپسند دانست. رئیس پیشین حوزه علمیه خراسان، سعی داشت با صراحت و البته واقع‌بینی، نظرات خود را بیان کند. گفتگوی «شبکه اجتهاد» با رئیس فعلی نهاد نمایندگی ولی فقیه در امور اهل سنت خراسان، از نگاه شما می‌گذرد.
اجتهاد: آیا وابستگی بودجه حوزه های علمیه به دولتها مطلوب است؟
فرجام: حوزه‌ها نباید وابسته به دولتها باشند؛ اما حوزه‌ها وابسته به‌نظام هستند. در درون نظام هستند و بنابراین خدماتی که نظام در عرصه فرهنگی مورد توقعش هست، طبیعتاً باید وظیفه‌اش را در قبال این توقع انجام بدهد. اگر منظور از وابستگی این است که معیشت طلاب، وابسته به دولت بشود، این مطلوب نیست؛ اما اگر وابستگی به این معناست که دولت برای ساخت‌وساز و راه‌اندازی مراکز فرهنگی، بودجه و اعتبار می‌دهد، حوزه‌های علمیه از مهم‌ترین مراکز پرورش نیروهای فرهنگی است. ازاین‌جهت، دولت وظیفه دارد که برای تأسیس مراکز فرهنگی و حوزه‌ها و اداره مدارس، هزینه صرف کند. اخیراً هم یک از مراجع تقلید هم فرموده بودند که در برابر هزینه‌هایی که مراجع تقلید در حوزه‌های علمیه دارند، وجوهی که دولت می‌دهد، خیلی قابل‌توجه نیست. درعین‌حال، دولت اسلامی، دولت فرهنگی است. صبغه انقلاب اسلامی، صبغه فرهنگی است و از مهم‌ترین مراکز فرهنگی حوزه‌های علمیه است و نظام اسلامی باید در تقویت این مراکز بکوشد. پس وابستگی معیشتی مطلوب نیست اما وابستگی به معنایی که عرض شد نه‌تنها مطلوب است بلکه از وظایف دولت اسلامی است.
اجتهاد: در رابطه با انتقادات نسبت به بودجه دولتی حوزه‌های علمیه که در سال‌های اخیر همواره در فصل بودجه‌ریزی مطرح می‌شود، چه واکنشی باید نشان داد؟
فرجام: حوزه باید واقعیت‌ها را شفاف بیان کند. یکی از آقایان تعبیری داشت که ما باید این اعتبارات و بودجه‌ها را اتاق شیشه‌ای فرض کنیم که همه‌چیز از بیرون قابل‌دیدن و رصد کردن است. این مسئله باید شفاف‌سازی بشود و واقعیت‌ها را همان‌طور که بعضی از مراجع حفظه الله ورود پیداکرده‌اند، بیان کنند. بعضی از چیزها واقعیت ندارد. هنوز که هنوز است، روحانیون ما با وابستگی به مردم، زندگی آن‌ها اداره می‌شود، مگر کسانی که در دولت مسئولیت داشته باشند. هر کارمند و هر مسئولی در هرجایی هست، حقوقی دارد؛ اما بدنه حوزه و بدنه روحانیت همچنان در میان مردم و با مردم است. برخی سعی می‌کنند که این ذهنیت را شکل بدهند که کل حوزه‌ها و روحانیت از ناحیه دولت تأمین می‌شود. چنین چیزی واقعیت ندارد و باید شفاف‌سازی شود.
بدنه حوزه و بدنه روحانیت همچنان در میان مردم و با مردم است. برخی سعی می‌کنند که این ذهنیت را شکل بدهند که کل حوزه‌ها و روحانیت از ناحیه دولت تأمین می‌شود. چنین چیزی واقعیت ندارد و باید شفاف‌سازی شود.
اجتهاد: بعضی معتقدند که ما نباید از بودجه فراری باشیم بلکه باید طلبکارانه برخورد کنیم. چون حوزه پشتوانه نظام است و نظام برگرفته از حوزه است و تفکرات و ایده‌هایش را از حوزه می‌گیرد، لذا برای تقویت خودش باید برای حوزه هزینه کند. آیا این حرف صحیح است؟
فرجام: قبلاً عرض کردم و دومرتبه تکرار می‌کنم که انقلاب اسلامی، انقلاب فرهنگی سیاسی است. از مهم‌ترین مراکز فرهنگی و فرهنگ‌ساز، حوزه‌های علمیه است. چطور دولت در قبال دانشگاه‌ها برای پرورش نیروی متخصص، هزینه می‌کند، از وظایف دولت و نظام اسلامی است که حوزه‌ها را هم به‌عنوان مراکز فرهنگی و علمی تقویت کند؛ بنابراین نظام اسلامی و دولت برای این مرکز فرهنگی جنبه مکمل دارد؛ نه اینکه همه شئون حوزه علمیه وابسته به دولت بشود.
اجتهاد: آیا وابستگی کامل بودجه حوزه‌ها به وجوهات شرعی، موجب پوپولیست شدن روحانیت و حوزه نمی‌گردد؟
فرجام: تاریخ هزار و دویست‌ساله حوزه علمیه، از زمان مرحوم مفید تا امروز، مبیّن این است که حوزه‌های علمیه با مردم چگونه بودند و چه رابطه‌ای بین مردم و حوزه‌ها بوده است. مرحوم شهید مطهری نکته‌ای را در مورد سازمان روحانیت دارد که هم می‌تواند نقطه قوت و هم می‌تواند نقطه‌ضعف باشد. مناسب است دیدگاه ایشان را ملاحظه کنید. به هر حال، ما نباید از مردم جدا شویم. باید در میان مردم باشیم و رابطه روحانیت با مردم به‌هیچ‌عنوان نباید کمرنگ شود. لذا اگر حضور روحانیت در مناصب سیاسی باعث شود که قضاوت مردم فرق کند، این تضعیف حوزه و روحانیت است.
اجتهاد: آیا با توجه به میزان وجوهات مردمی و همچنین تعداد طلاب، امکان استقلال مالی حوزه‌های علمیه وجود دارد؟
فرجام: من نگاهم این نیست. باز تأکید می‌کنم دولت در چه جهتی می‌خواهد کمک کند؟ در جهات معیشتی طلاب نباید بودجه‌ای از دولت اختصاص پیدا کند. مرکز خدمات حوزه‌های علمیه هم همان خدماتی را به طلاب ارائه می‌دهد که دولت به عموم مردم ارائه می‌دهد. لذا معیشت طلبه نباید وابسته به دولت باشد؛ اما بودجه‌های عمرانی برای مدرسه‌سازی، وظیفه دولت است همان‌طور که دانشگاه ساخته می‌شود؛ حوزه نیز ساخته می‌شود. بناهایی که امروز به‌عنوان حوزه علمیه وجود دارد، عمدتاً در دوره تیموریان و صفویه ایجادشده است. بخشی از آن‌ها مردمی است. مثلاً مدرسه میرزا جعفر یا عباسقلی خان که در مشهد است، مردمی بوده است. این مراکز فرهنگی در تاریخ مانده است. دولت اسلامی باید به حوزه‌های علمیه، بدون نگاه مذهبی کمک کند تا این بناها و مراکز پرورشی ساخته شود؛ اما در مورد معیشت، دولت نباید مطلقاً کمک کند.
اجتهاد: آیا فعالیت اقتصادی با وجوهات مردمی، می‌تواند راه‌حلی برای استقلال مالی حوزه‌ها باشد؟
فرجام: بنده در این مورد اطلاعاتی ندارم و لذا ازنظر دادن معذورم. کلی قضیه همان بود که عرض کردم. وجوهات شرعیه در زمان غیبت در اختیار نواب عام امام زمان سلام‌الله‌علیه قرار می‌گیرد. اینکه چگونه در این وجوهات تصرف کنند، بر عهده خودشان است و من در این مورد تخصصی ندارم.
