اندیشه‌های تمدنی میرزای نائینی

مدرس حوزه و دانشگاه با بیان اینکه میرزای نائینی درصدد پی‌ریزی عقلانیت دینی در نظام سیاسی اسلامی بوده است، گفت: امثال اعضای نهضت آزادی در ابتدای پیروزی انقلاب و در مجلس تدوین قانون اساسی، درصدد سکولاریزه کردن مرحوم نائینی بودند، ولی آن عالم بزرگ درصدد پی‌ریزی عقلانیت دینی در نظام سیاسی بوده است. او فرهنگ سیاسی را به سه دسته محدود، مستبد و تبعی و منفعل تقسیم کرد. میرزا فرهنگ سیاسی معیار اسلام را مبتنی بر دو مقوله آگاهی و اختیار مردم می‌داند.

به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین امیرمحسن عرفان، استاد حوزه و دانشگاه، در نشست علمی «اندیشه‌های تمدنی میرزای نائینی» گفت: مرحوم میرزای نائینی از شاگردان میرزای شیرازی بود که فتوای تحریم تنباکوی او در تاریخ تشیع بی‌نظیر است. حامد الگار از معدود افرادی است که ریشه انقلاب اسلامی ایران را به این فتوای معروف باز می‌گرداند.

وی افزود: میرزای نائینی همپای میرزای شیرازی در این ماجرا بود و در نشر فتوا با او همکاری داشت و میرزای نائینی به شیخ حسن کربلایی سفارش کرد که کتابی درباره فتوای تنباکو به نام تاریخ دخانیه در نهضت تنباکو بنویسد. نوع نگاه میرزایی نائینی به نهضت تنباکو برآمده از نوعی نگاه تمدنی در اندیشه ایشان است.

عرفان بیان کرد: همراهی میرزای نائینی با آخوند خراسانی در نهضت مشروطه، جهاد علیه انگلیس در عراق و همراهی با سیدابوالحسن اصفهانی، همراهی با مرحوم ملاعبدالله مازندرانی در هجوم روسیه به ایران در سال ۱۳۳۰ قمری نشانگر آن است که مرحوم میرزای نائینی دارای شخصیتی متمایز  سیاسی و اجتماعی است. البته بعضا این کنشگری تمدنی ایشان از سوی برخی افراد نفی شده است یا در قضیه تخریب قبور بقیع، حج را تحریم کرد و اجازه نداد شیعیان به این سفر بروند و تحریم حج نشان داد که مرحوم میرزا صرفا امور حسبیه را به قضاوت و پاسخ به سؤالات شرعی نمی‌بیند و جایگاه بیشتری برای فقیه قائل است.

عرفان بیان کرد: تحریم انتخابات عراق بعد از فروپاشی امپراتوری عثمانی و در دوره حاکمیت ملک فیصل هم نمونه دیگری از کنشگری تاریخی مرحوم میرزا است و اندیشه وی را نباید جدا از این تکاپوی سیاسی و اجتماعی قرار داد.

برخی درصدد سکولاریزه کردن اندیشه‌های مرحوم نائینی هستند

این مدرس حوزه علمیه افزود: عدم برجسته‌سازی برخی گزاره‌ها و به حاشیه‌رانی برخی دیگر از گزاره‌ها از جمله مؤلفه‌های مهم در بررسی وجوه تمدنی اندیشه میرزای نائینی است.  اهمیت این مسئله از آن جهت است که در پژوهش‌های ما این اتفاق رخ داده است. مثلا در کتاب «در آستانه تجدد» مرحوم داود فیرحی چنین چیزی رخ داده است و او در این کتاب، متاسفانه بخشی از گزاره‌های مرحوم نائینی را پررنگ کرده و به آن استناد داده و از بخش دیگری کاملا غفلت کرده است. بنابر این مجموعه مکتوبات ایشان باید در کنار همدیگر تحلیل شود.

عرفان بیان کرد: الزام دیگر در تحلیل تمدنی اندیشه‌های مرحوم نائینی این است که نباید به متشابهات در بیانات و مکتوبات میرزای نائینی استناد کرد و متاسفانه این موضوع هم در پژوهش‌های کنونی دیده می‌شود و برخی درصدد سکولاریزه کردن اندیشه‌های مرحوم نائینی هستند و به متشابهات اندیشه وی استناد می‌کنند به عنوان مثال در کتاب تنبیه‌المله، مرحوم میرزای نائینی مقوله مشروطه سلطنتی را مطرح کرده و برخی با استناد به این بیان درصدد سکولار کردن اندیشه وی برآمده‌اند.

ملاک و معیارهای کنشگری مرحوم نائینی

وی ادامه داد: مرحوم نائینی در دوره حیات خود کنشگری سیاسی اجتماعی متفاوتی داشت و ملاک و معیار در کنشگری متصف به کنشگری تمدنی حداقل چند معیار دارد؛ اول اینکه مبتنی بر یک هنجار و ارزش باشد، دوم الهام‌بخش باشد، سوم فعالانه و چهارم فراتاریخی باشد یعنی منحصر به یک بازه زمانی نباشد و پنجم اثربخش باشد و این چند ضابطه در کنشگری مرحوم نائینی دیده می‌شود.

عرفانی اضافه کرد: اولین مورد در شاخصه‌های اندیشه تمدنی میرزا، اصطلاح‌سازی مرحوم میرزاست یعنی اصطلاحاتی به کار برد که محیط ادراکی جامعه را مورد تغییر قرار داد. مثلا ایشان اولین عالم شیعی است که تعبیر او به مقوله استبداد تعبیر شرک عملی است؛ مرحوم شهید مطهری تصریح کرده که اولین عالم شیعی که استبداد و استبدادپذیری را شرک می‌داند میرزا بوده است و امروز بسیاری از اندیشمندان معتقدند که استبداد عامل عقب‌ماندگی و ایستایی تمدن اسلامی بوده است. این از خلاقیت‌ها و ابداعات ایشان بوده است.

اختلاف دیدگاه میرزای نائینی و شیخ فضل الله

وی افزود: در دوره مرحوم میرزا، ایشان استبدادپذیری را شرک عملی می‌دانست و مرحوم شیخ فضل الله نوری هم تدوین قانون در مجلس شورا و مشروطه را کفر می‌دانست و اینکه اگر قرار باشد مجلسی برای ما قانون بنویسد به معنای عدم جامعیت اسلام است. پاسخ میرزای نائینی به شیخ فضل‌الله این بود که نجاست مشروطه، عرضی است و با تشکیل یک لجنه و مجلسی که فقها در آن باشند کفر مشروطه از بین خواهد رفت. البته شیخ فضل‌الله نجاست استبداد را ذاتی می‌دانست.

عرفانی با بیان اینکه امروز هم کشورهای اسلامی از استبداد رنج می‎‌برند، اظهار کرد: وی دولتها را به دو دسته دولت تملیکیه و ولایتیه تقسیم‌بندی کرده است و معتقد است که فقط دولت ولایتیه صلاحیت دارد بر مردم حکومت کند زیرا آن را به مثابه امانت می‌داند.

این مدرس حوزه علمیه با بیان اینکه میرزای نائینی درصدد پی‌ریزی عقلانیت دینی در نظام سیاسی اسلامی بوده است، گفت: امثال نهضت آزادی در ابتدای انقلاب و در مجلس تدوین قانون اساسی، نگارندگانی مانند آقای پرهام یا مرحوم فیرحی درصدد سکولاریزه کردن مرحوم نائینی هستند ولی آن عالم بزرگ درصدد پی‌ریزی عقلانیت دینی در نظام سیاسی بود. او فرهنگ سیاسی را به سه دسته محدود، مستبد و تبعی و منفعل تقسیم کرد. میرزا فرهنگ سیاسی معیار اسلام را مبتنی بر دو مقوله آگاهی و اختیار مردم می‌داند.

وی ادامه داد: مرحوم میرزای نائینی تصریح کرده است، گاهی اوقات ممکن است مردم در انتخاباتی شرکت کنند ولی آگاهانه نباشد و این جامعه را جامعه مطلوب نمی‌داند، زیرا بر اراده مردم و آگاهی آنها تاکید دارد؛ از دیگر نوآوری و خلاقیت‌های آن مرحوم این است که ما یک دسته آیات را داریم که در فقه سیاسی به آن استناد می‌شود و مرحوم میرزا ۴۷ آیه مطرح کرده و آن را مستند اندیشه خود قرار می‌دهد؛ از این تعداد، ۲۰ آیه برای اولین بار در فقه سیاسی مورد استناد قرار گرفته است.

ارائه ساز‌وکار بر ای تمدن‌سازی

عرفانی گفت: مرحوم میرزای نائینی دنبال ارائه سازوکار تمدن‌سازی بوده و صرفاً به امور انتزاعی نمی‌پردازد. مثلا اهتمام فراوان مرحوم میرزا به اصل مساوات مرید این مطلب است؛ ایشان تأکید عجیبی روی این مقوله دارد و مساوات در حقوق، احکام و … را بیان کرده است. البته در مشروطه از نقطه نظر میرزای نائینی در عرصه مساوات هم تفاسیر ناصوابی داشته‌ایم که اندیشه ایشان را وارونه تبیین کرده است.

وی ادامه داد: شاخصه دیگر در اندیشه تمدنی میرزا فرانژادی، فرازبانی و فراقومی دیدن برخی آموزه‌های اسلامی است، به عبارت دیگر در اندیشه آن مرحوم و نظام دانایی وی تاکید فراوانی بر مقوله امت است؛ امت از مهمترین آموزه‌های تمدنی اسلام و مورد تاکید ایشان هم هست؛ ایشان را اساساً می‌توان در جریان امت‌گرای اسلامی قرار داد و در مکتوبات و بیانیه‌های ایشان هم موارد زیادی دیده می‌شود. مرحوم میرزا به شدت روی جوهره معنایی امت تاکید دارد و طرفین روابط اجتماعی را امام و امت و نه حاکم و مردم می‌داند و رویکرد وی تکلیف‌گرایی است نه صرفاً تبعیت مردم از حاکمان.

این مدرس حوزه علمیه اضافه کرد: وی ماهیت رابطه امام و امت را بر محبت می‌داند، نه قدرت و بر این باور است که امامت و امت، سلطه‌ستیز و مبتنی بر نظام امامت منصوب و بعد از آن حکومت شایستگان در دوران غیبت است.

عرفانی افزود: ایشان می‌گوید در نظام مستبدانه اقناع مردم ملاک برای فعالیت‌های اجتماعی است، ولی در آموزه امت، انتقال ارزش‌های اجتماعی ملاک است. در نظامات استبدادی، واحد اجتماعی، توده هست ولی در نظام امامت، امت است.

جهل؛ عامل عقب‌ماندگی مسلمین

وی تاکید کرد: بنابر این این مقوله هم از ویژگی‌های بزرگ اندیشه تمدنی ایشان است و به مرزبندی‌های نژادی و جغرافیایی و … اعتقاد ندارد و باز سوگمندانه باید اعتراف کرد که بازنمایی ایده امت واحده از نظرگاه مرحوم نائینی زمینه‌ها و بسترهای زیادی برای پژوهش دارد ولی مورد تاکید واقع نشده است.

عرفانی افزود: مرحوم میرزا علت افول و ایستایی تمدنی را جهل و ناآگاهی مردم و سوءاستفاده خواص از جهل مردم می‌داند./ ایکنا