نکاتی در‌باره‌ی کتاب فصل الخطاب محدّث نوری

شبکه اجتهاد: مسأله عدم تحریف قرآن، مسأله‌‌ای است که علی رغم نگارش آثار متعدّد پیرامون آن ـ چه به صورت کتاب، چه در قالب رسائل کوچک و بزرگ و چه در ضمن کتب کلامی و تفسیری ـ، هنوز به لحاظ نظری، برای برخی مسأله‌ای حل نشده است. یعنی علی رغم آن که بسیاری از بزرگان شیعه، ادعای اجماع بر عدم تحریف کرده اند، اما هستند کسانی که تأمّلاتی دارند۱.

مرحوم محدّث نوری، در کتاب جنجال برانگیز فصل الخطاب، بیش از هزار روایت آورده و بر اساس آنها مدّعی وقوع تحریف در قرآن کریم شده است؛ «إنَّ هذا لَشَی‏ءٌ عُجابٌ». انبوه این روایات، سبب شده که برخی مدّعی تواتر روایات تحریف شوند۲، بلکه پا را فراتر بنهند و مدّعی شوند در کمتر مسأله‌ای، با چنین حجم انبوهی از روایات مواجهیم.

اما مجموع روایاتی که در کتاب فصل الخطاب آمده با چند اشکال جدّی مواجه ست:

۱- دلالت بسیاری از روایات کتاب فصل الخطاب بر تحریف قرآن مخدوش است. مثلاً روایاتی که که در مورد جمع قرآن در زمان خلفاء نقل شده است ـ علی رغم آن که فی نفسه محلّ تأمّل است۳، بلکه از مرحوم آیت‌الله بروجردی نقل شده که ایشان به صراحت این روایات را جعلی می‌دانستند ـ دلالتش بر تحریف با هزار اما و اگر مواجه است.

۲- حجم بسیاری از روایاتی که در کتاب فصل الخطاب آمده است ـ علی رغم ظاهر فریبنده اش ـ خبر واحد است. مثلاً بیش از دویست روایتی که به نقل از سیاری و کتاب قراءات او در کتاب فصل الخطاب ذکر شده، خبر واحدی بیش نیست. وهمین طور است روایاتی که از حریشی ـ و ظاهراً به نقل از کتاب «ثواب انا انزلناه» او ـ در فصل الخطاب آمده است.

۳- بسیاری از روایاتی که در فصل الخطاب آمده به نقل از مصادر اهل سنت است، آن هم مصادر دست چندم سنی، مثل کنز العمال و مناقب ابن مغازلی و…؛ و بالفرض که دلالت و سند آنها تمام باشد، منعکس کننده عقیده شیعه نیست. همین طور است بسیاری از روایاتی که در مصادر شیعی (مانند امالی شیخ طوسی) آمده، ولی سندش سنی است.

۴- بسیاری از روایات شیعی این کتاب، از مصادر دست چندم ـ که بعضا خالی از مناقشات سندی و کتاب شناسی نیست ـ نقل شده است. مثل «کتاب عتیق من مؤلفات أصحابنا» و یا روضه و فضائل شاذان بن جبرئیل و اثبات الوصیه مسعودی و تفسیر علی بن ابراهیم موجود.

۵- در مجموع انبوه روایاتی که در فصل الخطاب آمده، یک روایات صحیح السندکه دلالتش بر تحریف قرآن تامّ و تمام باشد وجود ندارد. سیدنا الأستاذ مددی ـ دام ظلّه ـ در مورد کتاب طب الأئمه پسران بسطام به «مجمع عمومی غلات» تعبیر می‌کردند. کتاب فصل الخطاب هم «مجمع عمومی راویان ضعیف و مجهول و مصادر نامعتبر» است.

ملخّص کلام آن که اگر هر روایت به صوت جداگانه، سندش، مصدرش و دلالتش مورد بررسی قرار گیرد، معلوم می‌شود این روایات خالی از اشکال و بلکه اشکالات متعدد نیست. در مدتی که به مطالعه فصل الخطاب مشغول بودم به این باور رسیدم ـ و هرچه بیشتر در این کتاب تأمل می‌کردم، این باور در من تقویت شد ـ که از انبوه روایات این کتاب، تعداد کمی از روایاتش ـ که آنها هم از حدّ خبر واحد فراتر‌ نمی‌‌رود ـ صریح در تحریف است که البته از این تعداد کم هم، هیچ کدامش نه ملاک صحّت قدمائی را داراست نه ملاک صحّت از نگاه متأخرین را (یعنی صحت سندی)؛ والحمد لله ربّ العالمین۴./ کاتبان

————————————————-

۱. البته وضع اهل سنت از شیعه درا ین موضوع بدتر است. جالب اینجاست که اهل سنت، علی رغم نصوص صحیح السند وصریح الدلاله تحریف قرآن در مصادرشان، شیعه را به پذیرش تحریف قرآن متهم می‌کنند! طوبی لمن شغله عیبه عن عیوب الناس.

۲. به عنوان نمونه، عبارت علامه مجلسی را بنگرید: الأخبار من طریق الخاصّه و العامّه فی النقص و التغییر متواتره. مرآه العقول، ج‏۳، ص۳۱.

۳. نک: البیان تألیف مرحوم آیت الله خوئی، مبحث جمع آوری قرآن.

۴. این یادداشت، نکاتی است که زمانی برای «مطالعات پیرامون روایات تحریف قرآن، پژوهشی تفصیلی پیرامون کتاب فصل الخطاب» نوشتم. از آن زمان تا کنون، نکات متعددی در مورد کتاب فصل الخطاب نوشته ام، اما هنوز در مورد لزوم پرداختن به چنین کاری تردید دارم. از سویی مشغله‌های متعدّد دیگر، مدتهاست فکر پرداختن به چنین موضوعی را از ذهنم دور کرده است. ادامه کار را به تقدیر حوالت می‌دهم؛ تا خدا چه خواهد.