شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
در شریعت مصداق خاص و معینی برای صله رحم ذکر نشده است و همان عنوان کلی صله رحم مورد دستور واقع شده است و بنابراین برای مصادیق باید به عرف مراجعه کرد و به نظر می‌رسد که در شرایط طبیعی و معمولی و حتی با نبود فاصله بین نزدیکان، از طریق نامه، تلفن یا فضای مجازی این دستور امتثال می‌شود.
به گزارش شبکه اجتهاد، با توجه به شیوع بیماری کرونا و توصیه‌هایی که پزشکان در زمینه ماندن در خانه انجام می‌دهند، دید و بازدید‌ها و همچنین صله رحم به صورت حضوری با توجه به این توصیه‌های پزشکی میسر نیست.
در همین زمینه و در خصوص صله رحم مجازی یا تلفنی، استاد محمدجواد فاضل لنکرانی، رئیس مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) و عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم به آن پاسخ داده است:
سؤال: سلام علیکم؛ احتراماً با عرض تبریک عید مبعث در بهار معنویت رجب المرجب
همانطور که مطلع هستید با وجود شیوع ویروس کرونا در کشور و دستور در خانه ماندن جهت جلوگیری از انتقال این ویروس در سطح جامعه، مسئله سنت حسنه صله رحم آن هم در ایام تعطیلات نوروزی مطرح است که از این سنت حسنه اسلام محروم شده ایم.
اما از آنجایی که دارای امکانات جدید تکنولوژی هستیم و فضای مجازی، شبکه‌های اجتماعی، پیام رسان‌ها و تلفن این امکان ارتباط را با ارحام ایجاد می‌نماید که می‌توانیم از این طریق به صورت‌های مختلف از جمله ارتباط تصویری، صوتی، نوشتاری با ارحام خویش ارتباط داشته باشیم.
از این رو خواستار نظر حضرتعالی در این زمینه هستم که با توجه به این شرایط و در این مقطع زمانی که چنین مشکلی ایجاد شده است، صله رحم مجازی و تلفنی و دیگر ابزارهای جدید موجود چه حکمی دارد و آیا جایگزین صله رحم حضوری می‌شود و رفع تکلیف می‌نماید؟
و نکته دوم اینکه اصلا منظور از صله رحم و قطع رحم چیست؟
بعضا در سالهای گذشته شاهد بودیم که به خاطر صله رحم حضوری برخی اقوام مهمان اقوامی می‌شدند که از نظر مالی مشکل داشتند و به جای اینکه با این صله آن فرد خوشحال شود بلکه او غمگین و حتی قرض دار هم می‌شد!
بسمه تعالی
با سلام و تحیت
ج ۱ – از مواردی که زمان و مکان به عنوان دو عنصر دخیل در اجتهاد، در آن نقش دارند مصادیق است. به این معنا که مصادیق با اختلاف شرایط زمان و مکان تغییر می‌کند. در موضوع صله رحم نیز مساله اینچنین است که:
اول: با اختلاف شرایط زمانی و مکانی بر حسب عرف، مصادیق مختلف به وجود می‌آید.
دوم: مسلم است که در شرایط فعلی که دیدار حضوری میسّر نیست، از طریق تلفن یا فضای مجازی به صورت نوشتاری یا تصویری می‌توان به این دستور دینی عمل نمود و تردیدی نیست که همه آثار صله رحم بر اینها نیز مترتب می‌شود.
سوم: با قطع نظر از مریضی، در کشورهایی که نزدیکان با فاصله زیاد از یکدیگر زندگی می‌کنند و عادتا دیدار حضوری میسّر یا سازگار با امور انسان نیست از طریق نامه، تلفن یا فضای مجازی می‌توان صله رحم را انجام داد.
نکته قابل توجه آن است که در شریعت مصداق خاص و معینی برای صله رحم ذکر نشده است و همان عنوان کلی صله رحم مورد دستور واقع شده است و بنابراین برای مصادیق باید به عرف مراجعه کرد و به نظر می‌رسد که در شرایط طبیعی و معمولی و حتی با نبود فاصله بین نزدیکان، از طریق نامه، تلفن یا فضای مجازی این دستور امتثال می‌شود.
ج ۲ – در کلمات فقهاء تفاسیر متعددی برای «رحم» ذکر شده است:
تفسیر اول:
شیخ مفید و شیخ طوسی(در المقنعه ص ۶۷۵ و نهایه ص ۶۱۴) فرموده اند: «القرابه المنتهیه الی آخر الابوین فی الاسلام»؛ قرابتی که متنهی شود به آخرین پدر و مادر در اسلام.
بنابراین تعریف، اولا: رحم دارای یک معنی و مفهوم جدید شرعی است که با معنای لغوی و عرفی آن مغایر دارد.
ثانیا: در رحم بودن اشتراک در دین آن هم در دین اسلام شرط است؛ و چنانچه جد اول انسان هم مسلمان نباشد رحم نخواهد بود.
ثالثا: مصادیق رحم منحصر به طرف آباء و گذشتگان می‌شود و دیگر شامل ابناء و پسران نمی‌شود.
رابعا: چنانچه جد پنجم،ششم، هفتم و… هم مسلمان باشند عنوان رحم را دارد، درحالی که عرف اقرباء دوررا جزء ارحام نمی‌داند.
ظاهرا: مستند این تعریف دو مطلب است:
مطلب اول: حدیثی است منسوب به رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) که فرمود: «قطع الاسلام ارحام الجاهلیه».
مطلب دوم: خداوند نسبت به پسر نوح فرمود: «إنه لیس من أهلک».
به نظر می‌رسد که هر دو مطلب مخدوش و غیر قابل استدلال است.
اما مطلب اول:
اولا این روایت سند معتبر و صحیحی ندارد.
ثانیا: برفرض صحت سند، باز نمی‌تواند به آن استناد نمود؛ زیرا مقصود این نیست که اسلام سبب می‌شود که نسبت میان پدر و پسر و یا مثلا برادری میان دو برادر از بین برود بلکه ظاهر آن این است که چنانچه شخصی مسلمان شود و یا مسلمان بدنیا آید ، از آثار اسلام آن است که دیگر احکام و قوانین موجود در جاهلیت نسبت به آن شخص اجرا نمی‌شود و به عبارت دیگر مراد از ارحام در این عبارت و حدیث، پیمان‌ها و قوانین و احکام حاکم بر جاهلیت است.
ثالثا: بر فرض اینکه معنای ذکر شده برخلاف ظاهر روایت باشد، اشکال سوم آن است که بر طبق این حدیث اگر یک برادر مسلمان شود دیگر از نظر دینی بین او و بین برادر خودش که بر شرک و کفر باقی مانده است ارتباط و علقه ای نیست، اما دلالت ندارد که در معنای رحم معنای وسیعی وجود دارد و تا حد بسیار دور را که مسلمان هم بوده شامل می‌شود.
به عبارت دیگر این حدیث با مدعٰی ساز گاری ندارد. زیرا مدعٰی آن است که مراد از رحم، قرابت است که منتهی به آخرین أب و أم در اسلام می‌شود و این مصادیق متعدد و زیادی دارد و اجداد بعیده را هم شامل می‌شود در حالی که حدیث أخص از این مدعی است.
و اما مطلب دوم: ظاهر آیه شریف أهلیت به حسب معنی و روح و باطن است نه اهلیت به حسب ظاهر و ولدیت و تولد؛ و شاهد این مطلب آن است که در دنباله آیه خداوند به عنوان تعلیل می‌فرماید: «أنه عمل غیر صالح» این جمله مویّد این مطلب است که خداوند متعال دراین آیه در مقام نفی نبوّت از فرزند نوح نیست بلکه در مقام نفی اهلیت از حیث معنوی و دینی است.
بعد از مخدوش بودن این دو مطلب روشن می‌شود که نمی‌توان در تفسیر رحم به این معنی اعتماد نمود، اگرچه مرحوم علامه نیز در قواعد همین تفسیر را ذکر فرموده و آورده است: «من یتقرب الیه ولو بابعد جدا وجده بشرط کونهما مسلمین فالجد البعید و من کان فروعه و ان بعدت مرتبه بالنسبه الیه معدود قرابه اذان کان مسلما» و تعجب آن است با اینکه شیخ درنهایه همین تفسیر را دارد؛ اما در مبسوط خلاف آن را پذیرفته و معتقد شده است که دلیل و روایتی و شاهدی بر این تفسیر وجود ندارد: وفی اصحابنا من مال بانه تصرف الی آخراب و ام له فی الاسلام ولم اجد به نصا ولا علیه دلیلا ولا به شاهدا.
تفسیر دوم:
مرحوم مجلسی فرموده است: «انها نسبه و اتصال بین المنتسبین یجمعها رحم واحده» .
براساس این تفسیر تمام انسان‌های روی کره زمین باید ارحام یکدیگر باشند چراکه همه انسانها منتهی می‌شوند به حضرت آدم و حواء و رحم واحد جامع است برای همه آنان و این مطلب که همه انسانها ارحام یکدیگر باشند، قابل التزام نیست، زیرا همین که درعرف افراد به قریب و بعید و یا ارحام و غیر ارحام تقسیم می‌شوند و همین که دستورات خاصی دراسلام نسبت به ارحام آمده است کشف از این می‌کند که دیگران در مقایسه با انسان یا عنوان رحم را دارند و یا خارج از این عنوان هستند و باید هردو گروه معنی و در عالم خارج وجود داشته باشد و چنانچه این تفسیر مرحوم مجلسی را برای رحم ذکر نمائیم، نتیجه می‌گیریم که تمام انسانها نسبت به یک انسان فقط عنوان ارحام وی رادارند. به عبارت دیگر تقسیم قاطع شرکت است و باید دو گروه رحم و غیر رحم موجود باشند.
تفسیرسوم:
آن است که مقصود از رحم همان وارث است درمیان علما و اهل سنت، مالک این نظر را دارد و در این فرع معروف که اگر موصی وصیت کند که ثلث مال او برای اقرباء او باشد گفته است این وصیت در مورد وارث است.
این تفسیر نیز قابل التزام نیست زیرا:
اولا: شاهدی برای این تفسیر وجود ندارد، و اگر توهم شود که می‌تواند به آیه شریفه «و اولو الارحام بعضهم اولی ببعض» تمسک می‌کنیم.
در جواب می‌گوئیم که تصادفا ظاهر این آیه شریفه آن است که دائره ارحام از دائره ارث اوسع است و در میان ارحام میت برخی از آنان از او ارث می‌برند و برخی دیگر ارث نمی‌برند.
ثانیا: برحسب آنچه که در طبقات ارث ذکر شد است، طبقه اول مانع از طبقه دوم است در حالی که در طبقه دوم افرادی هستند که مسلم عنوان رحم میت را دارند مانند برادر و خواهر میت.
تفسیر چهارم:
برخی از علما عامّه رحم را اینطور تفسیر نموده اند: «المحارم اللذین یحرم التناکح بینهم»(النووی شرح صحیح مسلم ۶۱/۱۱۳ و القرافی در کتاب الفروق ۱/۴۷) معنای رحم عبارت است از محارمی که ازدواج با آنان حرام است و در نتیجه کسانی که ازدواج با آنان حرام نیست مانند دختر عمو، عنوان رحم را ندارد.
شیخ درخلاف در همین فرع معروف «اذا اوصی ثلثه لقرابته» آورده است، (ذهب ابوحنیفه الی انه یدخل فیه کل ذی رحم محرم فانه من لیس بمحرم فانه لایدخل فیه و ان کان له رحم مثل بحث الاعمام و غیرهم)؛ این تفسیر نیز مواجه با اشکالات متعددی است:
اشکال اول: این تفسیر مانند تفسیر گذشته بدون شاهد و دلیل است و شهید در القواعد والفوائد ۲/۵۱ فرموده است که این تفسیر برخلاف وضع لغوی و معنای عرفی رحم است.
اشکال دوم: افراد و اشخاصی هستند که حرمت تناکح با آنان برای همیشه وجود دارد درحالی که مسلم عنوان رحم را ندارند، مانند مادر زن نسبت به داماد و پدر زن نسبت به عروس که میان آنها برای همیشه تناکح حرام است، اما عنوان رحم به هیچ وجه میان آنها وجود ندارد.
اشکال سوم: در میان افرادی که نکاح با آنان حرام است برخی به صورت موقت حرمت نکاح دارد در چنین موردی هم باید گفت؟ آری ممکن است بگویند مقصود حرمت تناکح به صورت دائمی است که در این صورت همان اشکال اول و دوّم متوجه ایشان خواهد بود.
تفسیر پنجم:
ابن جنید این چنین تفسیر نموده است: «هی القرابه من جهه الوالد او الولد و لکن لا یتجاوز عن ولد الاب الرابع» مقصود از رحم خصوص قرابت از ناحیه پدر و یا فرزند است و نسبت به ولد، از نسل چهارم تجاوز نمی‌کند.
دراین تعریف اولا: رحم را نسبت به نزدیکان از طرف مادر یعنی پدر و مادر و خواهر مادر یعنی خاله انسان منتفی دانسته اند درحالی که مسلم اینها عنوان رحم را دارند.
ثانیا: چه معیاری برای عنوان رابع وجود دارد؟ ظاهر آن است که هیچ شاهدی برای آن وجود ندارد.
تفسیر ششم:
مرحوم شهید اول در القواعد والفوائد(۲/۵۱) فرموده است: «و الظاهر أنه المعروف بنسبه و إن بعد و إن کان بعضه آکد من بعض ذکرا کان أو أنثی». هر انسانی که از طریق نسب با انسان دیگر مرتبط باشد، و لو اینکه این نسبت، یک ارتباط بسیار دور باشد.
این تعریف ظاهرا به همان تعریف و تفسیر دوم بر می‌گردد و همان اشکالات نیز بر آن وارد است.
تفسیر هفتم:
در برخی دیگر از تعبیر آمده است: «مطلق قرابه الانسان من کل واحد من الاب و الام».
این تعریف شامل جمیع اقارب که از راه نسب چه از طرف پدر و چه از طرف مادر به انسان مرتبط باشد می‌شود و نیز فرقی میان کسانی که ازدواج با آنان حرام است و کسانی که ازدواج با آنان حرام نیست نمی‌باشد؛ همان طوری که فرقی وجود ندارد که وارث باشد یا نباشد.
برحسب این تعریف در رحم، قرابت عرفی معتبر است و کسانی که با انسان ارتباط نسبی دارند، اما این ارتباط دور است و عرف آن را بعید می‌شمرد، از این عنوان خارج است، به عبارت دیگر؛ این تعریف افراد نزدیک به انسان از طریق نسب را شامل می‌شود و دیگر شامل اقرباء بعیده نی شود.
به نظر می‌رسد این تعریف مطابق با لغت و فهم عرف نیز می‌باشد.
از نظر لغت در مفهوم و معنای رحم، قرابت اشراب شده است و عرف نسب قریب را به عنوان رحم تلقی می‌کند.
در کتاب مجمع البحرین در ذیل «صلوا أرحامکم» آورده است: «رحم و هم القرابه»
و در لسان العرب آمده است: «ذو الرحم هم الاقارب» و نیز از سائر کتب لغت استفاده می‌شود که در معنای رحم، قرابت اشراب شده است.
آری نمی‌توان گفت هر قریب عنوان رحم را دارد چرا که مثلا داماد عنوان قریب را دارد اما رحم نیست. در رحم علاوه بر إشراب قرابت، عنوان نسب بودن هم دخالت و موضوعیت دارد.
