شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
شبکه اجتهاد: سال تحصیلی کنونی در حوزه علمیه با خبری نویدبخش شروع شد و آن تغییر و تحول کتب درسی بود. اما مدت کمی از انتشار این خبر توسط استاد شب زنده دار نگذشته بود که غالب بزرگان حوزه بالخصوص برخی که در بین طلاب به خوش‌فکری و طرفداری از تحول شناخته می‌شدند با این طرح به مخالفت برخاستند. از تغییرات صورت گرفته بدیل قرار گرفتن کتاب حلقه ثالثه شهید صدر به جای کفایه بود(و نه حذف شدن کتب دیگر). کسی ادعا ندارد که کتاب حلقات مطلوب‌ترین بدیل برای کفایه است اما این که حوزه علمیه بعد از سال‌ها این ضرورت همگانی را در طرحی این‌چنینی جامۀ عمل پوشانده جای تشکر و امید دارد و نکته دیگر آن که کتاب حلقات شهید دارای امتیازاتی است که در کلام برخی از بزرگان، این ویژگی‌ها بازتاب داشته است. در ادامه به کلام اساتید در این موضوع خواهیم پرداخت.
مقام معظم رهبری: چه لزومی دارد ما این همه در مباحثِ غیر لازمِ اصولِ، معطّل شویم؟ در این زمینه، مرحوم شهید صدر (رضوان الله علیه) کار خوبی کرده‌اند. آن کاری که ایشان در باب اصول کردند و آن پیشنهادی که در زمینه درس و تعلیم اصول دادند، پیشنهاد خوبی است.(بیانات در دیدار جمعی از نخبگان حوزوی)
استاد مرحوم علی صفایی حائری(ع.ص)، از متفکران بزرگ حوزه: «اﻳﻦ ﺗﺒﻮﻳﺐ و ﺗﻨﻈﻴﻤﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻌﺎﻟﻢ اﻟﺠﺪﻳﺪه ﻣﺮﺣﻮم ﺻﺪر ﻣﻰآورد. اﻟﺒﺘﻪ در ﺣﻠﻘﺎت ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺒﻮﻳﺐ ﺑﺎ دﻗـﺖهاى ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﭘﺨﺘﮕﻰ و اﺣﺎﻃﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮى ﺗﻜﻤﻴﻞ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ. به‌راحتی ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻜﺮ، ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭘﺨﺘﻪ و ﻳﻜﺪﺳﺖ ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪه و ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺧﻮﻳﺶ را ﻳﺎﻓﺘﻪاند؛ و ﻃﺒﻴﻌﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﭙﺎرﭼﮕﻰ و ارﺗﺒﺎط ﻛﻠﻰ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺮاى ذهن‌های ﻣﺤﺪود و ﻣﺤﺼﻮر ﺟﻠﻮه ﻧﻜﻨﺪ و ﻳﺎ ﺳﻨﮕﻴﻦ و ﺛﻘﻴﻞ ﺑﻴﺎﻳﺪ. اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺜﺮ ﻋﺼﺮى و ﻗﻮى ﻣﺮﺣﻮم ﺻﺪر و ﺧﺎﻣﻰ و ﺳﻨﮕﻴﻨﻰ ترجمه‌ها در ﻣﻬﺠﻮر و ﻏﺮﻳﺐ ﻣﺎﻧـﺪن اﻓﻜـﺎر و ذوق ﺻـﺪر بی‌اثر نبوده است.» (درآمدی بر علم اصول، نشر لیله القدر، ص ۶۷
آیتالله سید محمدباقر حکیم، فقیه مجاهد و شهید: بخش سوم (از آثار شهید صدر) نیز مربوط به ساده‌نویسی و پیروی از روش‌های جدید در نگارش است. کتاب‌ها و نوشته‌های معمول در حوزه‌ها معمولاً پیچیده و ناهماهنگ با شرایط روز بود و با روش‌های قدیمی آن روزها نوشته شده بود؛ در این کتاب‌ها همچنین مسائلی مطرح بود که امروزه دیگر منسوخ گردیده است. ایشان در همین زمینه دست به تألیفاتی زد که ضمن آسان نویسی کتاب‌های قدیمی، آن‌ها را در طرحی نو و روشی جدید برای #طلاب حوزه به نگارش درآورد و در این کتاب‌ها تازه‌ترین نظریات فقه و اصول را که در حوزه‌ها پیدا شده بود، نیز منعکس کرد. از این کتاب‌ها «دروس فی علم الاصول» و «الفتاوی الواضحه» را می‌توان نام برد.»(یادواره شهید آیتالله سید محمدباقر صدر، کانون انتشارات ناصر، اردیبهشت ۶۰، ص ۴۰)
از آیتالله سیستانی نقل شده است که گفتهاند به نظر من ساختار علم اصول باید آن‌طور باشد که در حلقات مطرح شده است؛ اما در حال حاضر چون حوزه با این کتاب مأنوس نیست، به‌ناچار باید به روش کفایه درس خارج گفت. (همایش «علامه شهید صدر؛ ساخت نظام‌های اسلامی و مسأله حجیت، آیتالله رشاد)
آیتالله سید محمود هاشمی شاهرودی(ره): «در مورد نوآوری، باید گفت که هیچ‌یک از تألیفات و مباحث شهید از عنصر نوآوری خالی نیست. به‌ویژه مباحث فقهی و اصولی. وی ترتیب مباحث این دو علم را بازنگری و بازسازی کرد و روش‌های جدیدی در علم اصول تقدیم حوزه علمیه کرد، … در خصوص ترتیب ابواب علم اصول باید گفت که ایشان با هدف قادر ساختن طلاب، جهت فراگیری خوب و مرحله‌ای این ماده درسی، اصلاحات فراوانی انجام داد. فراگیری علم اصول بدین شکل که شهید ارائه داده، ثمراتش در درس خارج ظاهر می‌شود.» (ویژگیهای مکتب فکری و علمی شهید صدر، فصلنامه فقه اهل‌بیت فارسی، شماره ۲۴)
آیتالله سیدکاظم حسینی حائری: علم اصول، به دست توانای استاد شهید به چهارمین دوره خود گام گذارد… و دوره‌ای ممتاز از سه دوره دیگر پدید آورد. اگر ما ویژگیهای این مرحله از علم اصول را با سه دوره پیشین آن بسنجیم باید آن را «دوره رشد نهایی اصول» نام بگذاریم… علم اصول را در قالب سه دوره درسی تحت عنوان «دروسٌ فی علم الاصول» عرضه کرد و معتقد بود که دانشجویان علوم دینی باید این مراحل را پشت سر بگذارند. سخن استاد این بود که آنچه هم‌اکنون در حوزه‌های علمیه متداول است و طلبه باید چند کتاب اصولی را به ترتیب نزد استاد فراگیرد تا بتواند به دوره خارج نائل شود؛ اگرچه واقعاً صحیح است، اما کتاب‌های انتخاب شده صرفاً بیانگر مراحل مختلفی از دوره‌های پیشین علم اصول هستند؛ و شاگردان را با آنچه ضرورت دارد، آشنا نمی‌کند.(مقدمه کتاب«مباحث الاُصول»ج۱ ص۵۸ و ۶۱)
آیتالله شیخ باقر ایروانی، استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه نجف: «اگر چه بعضی از کتب به معرفی احتیاج دارند، اما حلقات سید شهید قدس سره بی‌نیاز از تعریف است و یک نظر سریع خصوصاً به حلقه سوم آن شاهدی بر صدق مدعا است، پس از جهت روش فنی… از شیرینی الفاظ برخوردار است نه مانند الفاظ روزنامه‌ها و مجلات که خواننده را به خاطر زیادگویی ملال‌آور و الفاظ خالی از معنی، منزجر می‌کنند و نه مانند عبارات کفایه و معماهای آن است؛ بلکه چیزی میانه آن دو است، حاوی الفاظ شیرینی است به قدری که نیاز معنی را برطرف کند…و در کنار روشمندی و شیرینی الفاظ، از جدیدترین افکاری که علم اصول به دست اعلام ثلاثه (محققان نائینی و عراقی و اصفهانی) به آن‌ها رسیده، بهره‌مند است. (الحلقه الثالثه فی اسلوبها الثانى، ج۱، ص ۳)
استاد مهدی هادوی تهرانی: شهید صدر یک نابغه استثنایی در تاریخ علمای اسلامی است، چرا که بسیاری از آنچه عرضه کرده محصول تفکر و نوآوری و ذهن خلاق خودش است. …یکی از اقدامات مؤثر آقای صدر این بوده که سعی کرده است به علم اصول سامان و نظم تازه‌ای دهد… البته قبل از ایشان، بزرگان علم اصول مانند مرحوم غروی اصفهانی و شاگرد ایشان مرحوم مظفر تلاش کرده بودند این کار را انجام دهند، اما تلاششان به فرجام نرسید. مرحوم مظفر(ره) که یکی از بهترین کتاب‌های آموزشی «اصول الفقه» را نوشته، خودش یک شخصیت مبدع و صاحب مبنا نبود؛ بلکه به مبانی مرحوم اصفهانی و نائینی پایبند بود و توان اینکه این مبانی را با هم هماهنگ کند، نداشت. نوآوری ایشان در «اصول الفقه» هم که به هر حال تدوین تازه‌ای بر اساس دیدگاه مرحوم اصفهانی بود، نسبت به کاری که شهید صدر کرده، بسیار نپخته است. شهید صدر(ره) هم خودش صاحب مبنا و فکر بود و هم برای بازسازی این بنا تلاش کرد. به‌ویژه در تدریس درس خارج که در «دروس فی علم الاصول» انجام داد و معروف شد به حلقات. شهید سعی کرد به چینش اصول، سامان بدهد. اقدام آقای صدر نسبت به علمای قبلی کار فوق‌العاده شاخصی بود و فاصله زیادی دارد. چیزی که آقای صدر در علم اصول به آن توجه کرد و تا جایی که من اطلاع دارم قبل از ایشان هیچ‌کس به آن توجه نکرده «روش‌شناسی» و متدولوژی در علم اصول است.( گفتگو با آیتالله هادوی تهرانی، فصلنامه علوم انسانی اسلامی صدرا شماره ۱۷)
استاد علی‌اکبر حائری، از علما و اساتید حوزه علمیه نجف اشرف: شهید صدر تمام نواقصی که تغییر کتب درسی رایج را ایجاب می‌کرد، در تدوین کتاب «حلقات» مدّ نظر قرار داده است و بر همین اساس، کتاب را با روش نوینی که شایسته یک کتاب درسی بود، تألیف کرد… هر حلقه در عین آنکه تمام مباحث علم اصول را در بر می‌گیرد، سطح عرضه مباحث در آن، کمّاً و کیفاً، متناسب با سطح آموزشی محصلین تنظیم شده است… بسیاری از مباحث مهمّ را تحت عناوینی مطرح کرده است که پیش از او سابقه نداشته است. او توانسته است نظریه‌ها و پیشرفت‌ها و اصطلاحات جدیدی که طیّ قرن اخیر بر علم اصول افزوده شده است را به مقداری که مناسب و مورد نیاز مرحله سطح حوزه است، در کتاب خود انعکاس دهد و مجموعه‌ای را فراهم آورد که طلبه را آماده حضور در درس خارج اصول نماید.»(مقدمه کتاب تحقیق الحلقه الأولى ص۸۶)
استادسید منذر حکیم، مدیرکل پژوهش مجمع جهانی اهل‌بیت(ع): شهید صدر قصد داشت به وسیله این کتب(کتاب سه‌جلدی حلقات)، طلاب از کتب موروثی که برای آموزش علم اصول تألیف نشده بودند، بی‌نیاز شوند. بعلاوه این کتب تفاوت‌های بسیاری در روش دارند و ادبیات سخت و گره‌های زیاد و از نکات ضعیف دیگری رنج می‌برند. … استادان اصول نیز تعیلقه نویسی بر حلقات و شرح آن را آغاز کرده‌اند که این کتاب نیز شایستگی آن را دارد. این کتاب موفق‌ترین تلاش در دوره ما برای تجدیدنظر در قلمرو کتاب درسی در حیطه علم اصول است.»(مقاله «تطور الدرس الاصولی فی مدرسه النجف الأشرف»)
استاد صادق آملی لاریجانی: در سال‌های اخیر بزرگانی به فکر تنظیم و تبویب جدید و پالایش علم اصول افتاده‌اند… از بهترین کارهایی که در این مسیر صورت گرفته است، اثر پرارزش محقق بزرگ شهید سید محمدباقر صدر است. حلقات مختلف «دروس فی علم الاصول» اثری گران‌سنگ با تبویبی تازه است. گرچه مجموع این حلقات برای مبتدیان و محصلان دروس سطح حوزه نگاشته شده است، ولی تبویب جدید آن و نحوه نگارش و ورود و خروج در مباحث، همه سزاوار هرگونه ستایشی است».(طرح‌ها و اندیشه‌های نو، فصلنامه پژوهش و حوزه، شماره ۵)
استاد شیخ محمد صنقور، از علمای بحرین و صاحب کتاب المعجم الاصولی: از الطاف خدای متعال بود که مرا به شرح حلقه دوم از حلقات شهید صدر موفق گرداند، کتابی که از مهمترین کتب درسی حوزه است که به وسیله آن طلبه برای ورود به سطح عالی مهیا می‌شود.(شرح الأصول من الحلقه الثانیه؛ ج۱؛ ص۵)
استاد محمدصادق علم‌الهدی، مدرّس سطح عالی و خارج حوزه علمیه قم: حلقات در بین کتب درسی اصولی، بی‌نظیر است، علم اصول را در قالب یک نظام کاملاً منسجم و هماهنگ و روان ارائه می‌کند. این کتاب مشتمل بر آخرین نظریه‌هایی است که در حوزه اندیشه اصولی مطرح شده و در عین آنکه بسیار عمیق است، فاقد تعقیدهایی است که در عبارات سایر کتب درسی به چشم می‌خورد. …البته توصیه نمی‌کنم به جای کتاب «رسائل» و «کفایه» صرفاً به خواندن حلقات اکتفا شود؛ زیرا که چه بسا کسانی که چنین کنند، توان و جرأت مراجعه مستقیم به کتب کهن و مرجع اصولی را ـ که ادبیات پیچیده خاص خود را داراست ـ از دست بدهند… گفتهاند حلقات راه اجتهاد را کوتاه می‌کند؛ انصافاً این سخن بی‌راهی نیست.»(سایت رسمی استاد علم‌الهدی)
استاد حیدر حب‌الله، استاد و پژوهشگر لبنانی حوزه علمیه قم: «اصول مظفر برای پر کردن خلأی در مساحت درسی محدودی آمد؛ یعنی خلأی که بین معالم و دو کتاب رسائل و کفایه بود و در نتیجه فقط نقش پلی را ایفاء کرد که ماهیتش از دو طرف پل کاملاً متفاوت بود، پس نتوانست مشکل را به صورت ریشه‌ای حل کند؛ در حالیکه حلقات موسوعه‌ای کامل است که جایگزین معالم و فصول و قوانین و رسائل و کفایه می‌شود. مشکل طلبه همان‌گونه که شهیدصدر می‌گفت این بود که بعد از مطالعه اصول مظفر طلبه مجبور می‌شود گامی به عقب برگردد تا افکاری قدیمی‌تر را بخواند و به مرحله شیخ انصاری و آخوند برگردد. از مهمترین خصائص حلقات که شاید ناشی از فراگیری موسوعه شهید صدر باشد تدریج در ارائه چه از نظر زبان، چه از نظر ترتیب افکار(در هر حلقه نسبت به حلقه قبل)… و همچنین ویژگی توازن کم و کیفی در سطح هر مرحله(هر حلقه) می‌باشد؛ پس این‌گونه نیست که مطلبی را مفصل توضیح دهد و مطلب دیگر را موجز، مگر جایی که حساسیت موضوع ایجاب کند.»(مقاله «معالم الإبداع الاصولی عند الشهید الصدر قدس سره» مجله فقه أهل البیت علیهم السلام (بالعربیه)، ج۲۰، ص: ۲۳۹))
تهیه و تنظیم: سیدعلی داود الموسوی – موسسه فقاهت و تمدن اسلامی
