شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
کنگره بین‌المللی آیتالله میرزا محمدحسین غروی نائینی (قدس سره)، پنجشنبه ۶ آذر ۱۴۰۴، با حضور پرشور جمع کثیری از علما، چهره‌های علمی و حوزوی در شهر نجف اشرف گشایش یافت. این کنگره در مرحله نخست، اول آبان ۱۴۰۴ در شهر مقدس قم با پیام رهبر معظم انقلاب اسلامی و با سخنرانی ویژه حضرت آیتالله جعفر سبحانی و حضور جمعی از علماء، اساتید و طلاب حوزه‌های علمیه برگزار شد و سپس روز سوم آبان ۱۴۰۴ در مشهد مقدس ادامه یافت. مرحله نهایی این کنگره در روزهای ششم و هشتم آذر ۱۴۰۴ به ترتیب در شهرهای نجف اشرف و کربلای معلی برگزار شد و از مجموعه ۴۰ جلدی آثار این محقق سترگ رونمایی گردید.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، در این کنگره که با همکاری آستان‌های مقدس علوی و حسینی و مدیریت حوزه‌های علمیه ایران برگزار شد، میهمانانی از علما و چهره‌های سرشناس حوزه‌های علمیه قم و مشهد، نمایندگان مراجع تقلید، جمعی از علما، فضلا، استادان دانشگاه، صاحب‌نظران، طلاب و استادان حوزه‌های علمیه نجف اشرف و کربلای معلی، و نیز متولیان، امنا و نمایندگان آستان‌های مقدس و زیارتگاه‌های شریف از نقاط مختلف جهان حضور داشتند.
نخستین سخنران این کنگره، سید عیسی الخرسان، امین عامّ عتبه مقدسه علوی، بود که ضمن خوش‌آمدگویی خود را به نمایندگی از این آستان مقدس در سخنانی به برخی از ویژگی های اخلاقی، علمی و شخصیتی مرحوم میرزای نائینی پرداخت.
استاد شیخ جعفر نائینی؛ نوه مرحوم آیتالله میرزای نائینی به نمایندگی از خاندان نائینی، از عنایات و رهنمودهای ارزشمند حضرت آیتالله سیستانی، در حمایت از برگزاری این کنگره در عراق قدردانی کرد و همچنین از مسئولان عتبات مقدسه علوی و حسینی (ع) و تمامی حاضران به‌خاطر مشارکت در این رویداد مهم علمی تشکر نمود.
سپس سید عباس الحسینی، مدیر مجتمع علمی امام حسین(ع) وابسته به عتبه مقدسه حسینی، به ایراد سخنرانی پرداخت و از محقق نائینی به‌عنوان «موسوعه‌ای جامع» یاد کرد و هوشمندی، تسلط ادبی، عمق فلسفی، احاطه کلامی و شناخت دقیق او از تحولات زمانه را یادآور شد. وی تأکید کرد: احیای شخصیت میرزای نائینی نه یک اقدام تشریفاتی، بلکه وفاداری به عالمی است که در نهضت فکری حوزه و بیداری اجتماعی جهان اسلام نقش‌آفرین بوده است. او همچنین از مشارکت علمی این مجتمع در آماده‌سازی سه عنوان پژوهشی از میراث نائینی که در موسوعه انتشار یافته است، خبر داد.
در ادامه استاد سید منیر الخباز، مدرس خارج فقه و اصول حوزه علمیه نجف اشرف، به تبیین شخصیت علمی میرزای نائینی در سه محور برجستگی‌های میراث فقهی و اصولی وی، تفاوت مباحث اصولی میان تقریرات شاگردان بزرگ او، همچون مرحوم آیتالله خوئی و شیخ حسین حلی و بررسی اختلاف میان مبانی اجتهادی میرزا در درس‌ها و نوشته‌های شخصی‌اش، به‌ویژه در رساله‌ای که درباره لباس مشکوک نگاشته‌اند پرداخت.
بخشی از این کنگره به سخنرانی استاد علیرضا اعرافی، مدیر حوزه‌های علمیه، اختصاص داشت. وی در ابتدا میرزای نائینی را «یکی از بزرگ‌ترین چهره‌های علمی و سیاسی عصر جدید» توصیف کرد و ویژگی‌های شخصیتی او را در سه محور توضیح داد: ۱. نبوغ علمی و فکری ۲. نقش اجتماعی و سیاسی ۳. ابعاد اخلاقی و معنوی.
رونمایی از مجموعه ۴۰ جلدی آثار علامه نائینی
در پایان این مراسم، از موسوعه علمی ۴۰ جلدی محقق نائینی رونمایی شد که حاصل دو سال تلاش حوزه علمیه قم و مجتمع علمی امام حسین(علیه السلام) است. همچنین مدیر آستان مقدس علوی سید عیسی خرسان، اقدام به اهدای پرچم مولای متقیان حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) به حوزه علمیه شهر قم مقدس نمود که این پرچم به استاد علیرضا اعرافی، مدیر حوزه‌های علمیه و علمای برجسته حاضر در آنجا، تحویل داده شد.
در ادامه گزارش مبسوطی از سخنان استاد سیدمنیر خباز و استاد علیرضا اعرافی پیش‌رویتان قرار می‌گیرد.
میرزای نائینی، مهندس علم اصول و بنیانگذار روش‌شناسی نوین
استاد سیدمنیر خباز نخستین شاخص از شاخص‌های میراث نائینی را قدرت او در تنظیم ساختار مباحث اصولی بر پایه مقدمات پیوسته و نتایج مشخص دانست و تاکید کرد: نائینی برای هر مسأله اصولی ضابطه، اصطلاح و چارچوب ویژه‌ای بنیان نهاده و بحث را همانند یک مهندس، از مقدمه تا نتیجه به گونه‌ای کاملاً منسجم پیش برده است.
نمونه روشن این روش، به گفته ایشان، مباحث نائینی درباره جریان برائت و استصحاب موضوعی در رساله «اللباس المشکوک» است؛ جایی که وی با دقتی کم‌نظیر، حدود و ثغور جریان اصل برائت در شبهات موضوعیه و نیز موارد جریان یا عدم جریان استصحاب را به ضابطه‌ای روشن تبدیل کرده است. این نکات بعدها در اجود التقریرات و نیز در آثار شهید صدر بازتاب یافته، هرچند اختلافاتی در تحلیل و تقریر میان دو بزرگوار وجود دارد.
نائینی؛ بنیانگذار و نظریه‌پرداز، نه صرفاً ناقد
شاخص دوم «روح تأسیس» در آثار نائینی است. برخلاف برخی اصولیان معاصر مانند محقق عراقی ـ که بیشتر به نقد و تخریب مبانی پرداخته‌اند ـ نائینی غالباً در پی بنا نهادن نظریه، ضابطه و ساختار فکری جدید بوده است. از نوآوری‌های مهم نائینی می‌توان به نظریه خطاب متمّم، تقسیمات نو در مفهوم حق و شرط و خیار، تحلیل تازه از مراتب علم و حجیت امارات و تقسیم حکومت به حکومت واقعیه و ظاهریه اشاره کرد. در یک استقراء محدود، توانسته ۲۸ مورد از نظریات تأسیسی نائینی را در سه کتاب «اللباس المشکوک»، «اجود التقریرات» و «منیه الطالب» شناسایی کند.
شاخص سوم «عقلانیت تحلیلی» محقق نائینی است. این یعنی قدرت وی بر کشف عناصر بنیادین مفاهیم فقهی و اصولی. نائینی در تحلیل حقیقت اراده، حقیقت ملک، حقیقت حق، تفاوت جوهری میان تعارض و تزاحم، و نیز بسیاری از مبانی فقه معاملات، رویکردی عقلی و استدلالی اتخاذ کرده و از سطح ظاهر مفاهیم فراتر رفته است. اینگونه واکاوی‌ها، به گفته سخنران، از قوت نائینی در تشخیص حدود و مدارهای تأثیر یک حکم حکایت دارد.
اتکای نائینی بر ارتکازات عقلایی؛ نه مبانی فلسفی
شاخص چهارم: یکی از نقاط تمایز نائینی با اصولیان پیش از خود، «اتکای شدید بر فهم عرفی و ارتکازات عقلایی» است. نائینی در جای‌جای مباحث، از تحلیل‌های فلسفی فاصله گرفته و تلاش کرده است قواعد اصولی را بر پایه روش عقلایی جامعه سامان دهد. نمونه بارز این رویکرد، تحلیل وی از خطاب قانون‌گذار در قضایای حقیقیه و نیز انکار شرط متأخر است؛ زیرا از منظر عرفی، فعلیت حکم به فعلیت همه قیدهای موضوع وابسته است. همچنین نظریه او درباره تعاقب ایادی در ضمان و بطلان بیع فرد مردد بر همین بنیان عقلایی استوار است.
شاخص پنجم، «حسن سلیقه و سلامت ذوق عرفی» نائینی است. ویژگی‌ای که در فهم ظهورات ادله نقشی اساسی دارد. نائینی در تحلیل علّت و حکمت، درک قرائن سیاقی، تشخیص ظهور در عمومات، و نیز در تعیین ضوابط تشخیص ظهورات، شیوه‌ای کم‌نظیر از خود برجای گذاشته است. به عنوان مثال، او با تحلیل دقیق تعلیق حکم بر عناوین وجودی، نتایج مهمی مانند اصاله الانفعال در مشکوک الکریه و اصاله الحرمه در باب دماء و فروج و اموال را استخراج کرده است.
رویکرد کاربردی و امتداد مباحث اصولی در فقه
شاخص ششم، «رؤیت هدفمند» نائینی است؛ یعنی تلاش برای گذار از نظریه‌پردازی اصولی به عرصه کاربردهای فقهی. او در بسیاری از مباحث، پس از بیان کبری‌های اصولی، به فروع مبتلابه فقهی پرداخته و ارتباط میان نظریه و عمل را روشن کرده است.
نمونه‌های این رویکرد:
– تبیین تفاوت قدرت عقلیه و قدرت شرعیه در بحث ترتب و تزاحم؛
– تحلیل شرایط صحت وضو در فرض اشتغال ذمه به انقاذ غریق یا ضیق وقت؛
– تبیین فرق میان عهده و ذمه در فقه معاملات؛
– تفسیر نو از «علی الید ما أخذت حتی تؤدّی» و آثار فقهی آن در ضمان.
محورهای ناتمام سخنرانی
دو محور مهم دیگر نیازمند فرصت مستقل است، تفاوت‌های تقریرات سید ابوالقاسم خوئی در «اجود التقریرات» با تقریرات شیخ حسین حلی در اصول و اختلاف میان آنچه شاگردان از درس نائینی نقل کرده‌اند و آنچه وی در رساله «اللباس المشکوک» به قلم خود نگاشته است.
میرزای نائینی، بزرگ‌ترین چهره‌های علمی و سیاسی عصر جدید
استاد علیرضا اعرافی در سخنانی، شاخصه‌های بزرگ شخصیت میرزا و نقش علمی، اجتماعی و سیاسی او را تبیین نمود و بر جایگاه ممتاز او در تاریخ حوزه‌های علمیه تأکید ورزید.
محور نخست: نبوغ میرزای نائینی و شخصیت علمی و فکری ایشان
مدیر حوزه‌های علمیه در تبیین محور نخست، در قالب دوازده نکته زیر، به جامعیت علمی، شخصیتی و نبوغ علمی ایشان اشاره کرد:
۱- مرحوم نائینی دارای حافظه‌ای نیرومند و هوشی سرشار بود. قلمی استوار به زبان عربی و سبکی فصیح و روان، هم در عربی و هم در فارسی داشت. در کنار این توانایی‌ها، مهارت و شایستگی فراوانی نیز در تربیت شاگردان و رسیدگی به وضعیت علمی و معنوی آنان داشت. او نسلی از شاگردان نابغه و ممتاز را پرورش داد؛ شاگردانی که به‌خوبی اندیشه‌های او را منتقل کردند و مراجع و علما در نجف و دیگر حوزه‌های علمیه در کشورهای اسلامی و ایران از آنان تأثیر پذیرفتند. به‌این‌ترتیب می‌بینیم که در شخصیت فکری مرحوم نائینی (ره)، مجموعه‌ای از ویژگی‌های ممتاز فردی گرد آمده بود؛ از نبوغ، هوش و حافظهٔ استثنایی گرفته تا مهارت‌های گوناگون علمی و عملی. افزون بر توانایی‌های ذاتی، او از ویژگی‌های اکتسابی نیز بهره‌مند بود و با تلاش پیگیر، کوشش فراوان و کار مستمر، به جایگاه علمی و فکری بلند خود دست یافته بود.
مرحوم نائینی اندیشه خود را به روی اندیشه جهانی گشود
۲- نائینی به عنوان شخصیتی که درکی عمیق از زمانه خود داشت، شناخته شده است او در نیمهٔ دوم قرن نوزدهم و نیمهٔ اول قرن بیستم زندگی می‌کرد؛ دورانی که در آن طوفان تحولات فکری و فرهنگی و سیاسی جهان غرب را در نوردید و در جهان اسلام و عرب و منطقه، به ظهور جریانهای غربی و نیز بروز و ظهور جریانهای انحرافی و پدیدارشدن موج‌های استعمار قدیم و جدید، انجامید. با این همه، نائینی در گوشه‌ای از نجف یا سامرا منزوی نماند، بلکه اندیشه خود را به روی اندیشه جهانی گشود، ابعاد گوناگون حوادث را درک کرد و مرد زمان خود؛ بلکه سرآمد دوران خویش بود. او مسیرهای تحول را می‌فهمید و با رهبری عاقلانه با آنها مواجه می‌شد؛ پس میان علم و عمل، و میان نظریه و میدان، و میان شناخت نسبت به تراث و سنت با شناخت موضوعات نوپدید در سطح اجتماعی، جهانی و تمدنی جمع کرد.
۳- مرحوم علامه نائینی رحمه‌الله از ژرفای فکری و گستره‌ای کم‌نظیر در دانش برخوردار بود. او میان فقه و اصول، کلام، قرآن، حدیث، اخلاق و اندیشهٔ سیاسی اسلامی جمع کرده بود. پژوهش‌ها و دستاوردهای او نشان می‌دهد که به قله‌های دانش رسیده و افق‌های فکری‌اش در عرصه‌های گوناگون علمی گسترده بوده است. این جامعیت و توانایی در دربرگرفتن حوزه‌های مختلف معرفتی از ویژگی‌های برجسته و ممتاز او به شمار می‌آید.
۴- محقق نائینی مکتب‌های فکری و روش‌های علمی رایج در حوزه‌های بزرگ زمان خود را ـــ در اصفهان، سامرا، کربلا و نجف ـــ درک و تجربه کرد و از مدارس متنوّع آنها بهره‌مند شد. وی در هر یک از این مراکز علمی شخصیتی ممتاز و اثرگذار بود، به‌ویژه در سال‌های پایانی عمر شریفش که اقامت او در نجف اشرف به نقطهٔ آغاز تحولی در اندیشهٔ اصولی و فقه سیاسی تبدیل شد و موجب شکوفایی علمی حوزه و انتشار اندیشه‌ها و آثار ارزشمند او گشت. و این نیز بُعد دیگری از جامعیت و شمول علمی، فقهی و اجتماعی اوست.
۵- از ویژگی‌های برجستهٔ سیرهٔ علمی او این بود که در تراث اصیل اجتهادی حوزه‌ها تسلط کامل داشت و بر روش تاریخی حوزه در بحث و تحقیق پایبند بود؛ حتی به اندازهٔ سر سوزنی از آن فاصله نگرفت، بلکه آن را ژرف‌تر و گسترده‌تر ساخت. با وجود این پایبندی و وفاداری به میراث، او در عین حال نگاهی سازنده به تحولات فکری جدید داشت؛ ازاین‌رو نمونه‌ای شایسته در جمع میان اصالت و معاصرت به شمار می‌رفت. او هرگز از حدود روش‌های معتبر در فقه و اصول فراتر نمی‌رفت، امّا در عین حال در مسائل فکری نوپدید دست به نوآوری و بنیان‌گذاری می‌زد. هر کس در اندیشه‌ورزان مسلمانِ سده‌های اخیر تأمل کند، می‌بیند که برخی از آنان تنها در محدودهٔ میراث متوقف شدند و گوش خود را به پرسش‌های جدید نسپردند؛ گروهی دیگر کاملاً در فکر مدرن غرق شدند و از اصول فاصله گرفتند و دچار انحراف شدند. امّا نائینی در نقطهٔ توازن میان این دو رویکرد قرار داشت؛ او میان سلامت بنیادهای علمی و جسارت معاصرت جمع کرده بود.
۶- از جلوه‌های دیگر گسترهٔ فکری و جامعیت او، این بود که میان تولید فکری و معرفتی از یک‌سو، و نقش میدانی، عملی و پیش‌برنده در عرصهٔ فعالیت اجتماعی و سیاسی از سوی دیگر، جمع کرد. او در بُعد علمی در اوج قرار داشت و در عین حال از وظیفهٔ خود به عنوان یک عالم دینی در هدایت جامعه و حضور در میدانِ چالش‌های عملی غفلت نمی‌کرد. به این ترتیب، او نمونه‌ای روشن از جمع میان عمل و نظر، و میان نظریه و میدان بود.
۷- این محقق بزرگ، اندیشه‌ها و مکتب علمی‌اش با سرعتی قابل توجه انتشار یافت و پس از استادش، آخوند خراسانی، دیدگاه‌های او در حوزه‌های علمیه گسترش پیدا کرد و دربارهٔ آن میان موافقان و منتقدان دیدگاه‌های گوناگونی شکل گرفت. امام خمینی قدس سره، با اینکه در نقد برخی آرای علمی او درنگ نکرد، اما همواره ارادت و تقدیر عمیق خود را نسبت به او ابراز می‌کرد، و این خود نشان‌دهندهٔ جایگاه بلند علمی نائینی است. تا امروز، تقریباً هیچ درس خارج فقه و اصولی در نجف و قم یافت نمی‌شود مگر آنکه نام نائینی و نظرات او در آن برده شود؛ او همچون خورشیدی در آسمان دانش است که استادان و طلاب از نور او بهره می‌برند و از اندیشهٔ او روح اجتهاد و نوآوری را الهام می‌گیرند.
اصول نائینی نظامی یکپارچه از قواعد و تحلیل‌هاست
۸- علم اصول با مرحوم میرزای نائینی مرحله‌ای بزرگ از تحول را پشت سر گذاشت. با اینکه تلاش‌های محققان بزرگی همچون وحید بهبهانی، شیخ انصاری و آخوند خراسانی نقش اساسی در رشد علم اصول داشت، اما نائینی به این دانش پختگی و غنای جدیدی بخشید و مرحله‌ای علمی و پیشرفته را در آن بنیان گذاشت. اصول نائینی نظامی یکپارچه از قواعد و تحلیل‌هاست که دربرگیرندهٔ دیدگاه‌های دقیق روش‌شناختی و نیز پژوهش‌های زبانی، فلسفی و کلامی است و پایه‌ای محکم برای فهم متون دینی، قرآن و سنت به شمار می‌آید. پژوهش‌ها و آثار او در نجف و دیگر حوزه‌های علمیه به سرعت منتشر شد.
۹- بدیهی است که علم اصول فقه در اندیشهٔ اسلامی ــ به‌ویژه در مکتب اهل‌بیت(ع) و حوزه‌های علمیه ــ از ژرف‌ترین دانش‌های بشری در تفسیر منابع و متون دینی است و جایگاه برجسته‌ای در کنار مکاتب پیشرفتهٔ هرمنوتیک و علوم زبانی و فلسفهٔ زبان در عصر جدید دارد. مدرسهٔ اصولی نائینی در این عرصهٔ گسترده، ویژگی‌ها و امتیازهایی مهم دارد که پیش‌تر به آنها اشاره شد؛ از جمله، جمع میان دقت و تحلیل و تعمیق از یک سو، و پایبندی به فهم عرفی و ارتکاز عقلایی و سلاست و روانی از سوی دیگر. افزون بر اینها، نوآوری‌ها و ابتکارات علمی او بسیار است؛ که پرداختن تفصیلی به همهٔ آنها ممکن نیست، اما می‌توان به برخی نمونه‌ها و محورهای مهم اشاره کرد، از جمله: تعریف علم اصول، مسئلهٔ ترتّب، بحث متمّم جعل، اطلاق مقامی، فرق قضیهٔ حقیقیه و خارجیه، بحث کاشفیت و طریقیت در امارات، اقسام حکومت و ورود، تعارض و تزاحم، و بحث اجتماع امر و نهی.
۱۰- محقق نائینی با وجود شهرت فراوان در عرصهٔ اصول فقه، در حوزهٔ فقه نیز نبوغ و خلاقیتی ویژه داشت و مکتبی فقهی پدید آورد. او در مسائل متعددی نوآوری‌های ماندگار از خود به جای گذاشت که اشاره به برخی از آنها شایسته است، همچون: تبویب فقه، تقسیم‌های بدیع در عقود و انواع آن، رابطهٔ فقه و قانون، حدود اختیارات و ولایت فقیه، نقش امت و مردم در حکومت، نظامات اجتماعی، فقه القرآن و بهره‌گیری دقیق از آیات، و تبیین حقیقت حکم و حق.
صاحب مکتبی در اندیشهٔ سیاسی اسلامی
۱۱- محقق نائینی، با آنکه در فقه و اصول دارای اندیشه‌ای ژرف و ابتکارات فراوان بود. ایشان صاحب مکتبی در اندیشهٔ سیاسی اسلامی نیز به شمار می‌رفت؛ چنان‌که این امر در کتاب «تنبیه‌الأمه» و همچنین در رساله‌ها و مقالات او به خوبی آشکار است. در این آثار، دیدگاه روشمند او دربارهٔ نظام سیاسی در اسلام به‌روشنی جلوه دارد. از مهم‌ترین ویژگی‌های فکری او ــ چنان‌که رهبر معظم انقلاب در سخنرانی ارزشمند خود برای این کنگره به آن اشاره کردند ــ تأکید او بر بعد سیاسی در اندیشهٔ اسلامی و تلاش گسترده‌اش برای کشف مکتب سیاسی اسلام است. او همچنین بر صلاحیت فقیه در ادارهٔ جامعه تأکید می‌کرد و در عین حال، در نظریهٔ سیاسی خود بر اختیارات امت و آزادی مردم در اظهار نظر و حق نظارت آنان بر حکومت پای می‌فشرد. و نیز نظریه‌پردازی او دربارهٔ حکومت مشروطه، بر این اساس استوار بود که حکومت مشروطه را بر حکومت استبدادی ترجیح می‌دهد، در زمانی که امکان اجرای ولایت فقیه در حکومت استبدادی فراهم نباشد. با دقت در افکار و آثار نائینی به وضوح می‌توان دید که او به وجود نظام‌ها و ساختارها در اندیشه و فقه اسلامی باور داشت و بر همین اساس می‌کوشید این نظام‌ها را از قرآن و سنت استخراج کند و بر بنیاد اصول اسلامی و روش اجتهادی، الگوهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی را بازسازی و صورت‌بندی کند.
۱۲- به همین ترتیب مشاهده می‌کنیم که محقق نائینی رحمه‌الله اسلام را دینی تمدن‌ساز می‌دانست؛ دینی که دارای عناصر ثابت و متغیر است، زندگی را هدایت می‌کند و همگام با نیازهای عصر پیش می‌رود. این دیدگاه در برابر نظریه‌ای قرار می‌گیرد که هویت تمدنی دین و اسلام را انکار می‌کند. تأکید نائینی بر تمدنی بودن اسلام بر نظریه‌ای معتدل و متوازن استوار بود. اجتماع این دوازده ویژگی در شخصیت او بود که وی را از هم‌روزگارانش متمایز ساخت.
محور دوم: بُعد اجتماعی و سیاسی زندگانی میرزای نائینی
استاد اعرافی در این محور به چند نکته از زندگی سیاسی میرزای نائینی اشاره کرد:
۱– نائینی پس از جنگ جهانی اول در دورانی زندگی کرد که در آن دولت عثمانی فروپاشید و جهان اسلام به‌طور واقعی دچار تشتت و پراکندگی شد. او بر تحولات غرب در قرن نوزدهم و بیستم میلادی آگاهی یافت، یورش اندیشه‌های غربی و نابسامانی‌های جهان اسلام و شرایط آن را به‌درستی شناخت، و از واقعیت جهان عرب و اسلام و پیچیدگی‌های آن باخبر شد. در این عرصه، این مرجع بزرگ و عالم جلیل نه راه آسایش و انزوا را برگزید، بلکه در متن میدان و مرکز نبرد قرار داشت و نقشی‌آفرین جدی بود. این همان سیره درخشان مرحوم نائینی است.
۲– بر پایه همین رویکرد، او در جنبش‌ها و نهضت‌های معاصر نقش‌آفرینی فعال داشت، به‌ویژه در موارد زیر:
نخست: نهضت تنباکو، به‌عنوان مشاور عالی میرزای شیرازی بزرگ.
دوم: نهضت مشروطه، به‌عنوان مشاور ارشد و رهبر فکری در کنار آخوند خراسانی و مراجع نجف.
سوم: (ثوره العشرین) در عراق، به‌عنوان مشاور، راهنما و مرجع.
۳- نائینی شخصیتی پرنفوذ و اثرگذار بود که نقش برجسته‌ای در مهم‌ترین حوادث، انقلاب‌ها و نهضت‌ها در ایران و عراق ایفا کرد؛ گاهی در کنار میرزای شیرازی و آخوند خراسانی و گاهی با رهبری مستقیم خود. این تأثیرگذاری نزدیک به نیم قرن ادامه داشت و نمونه‌ای کم‌نظیر در تاریخ بود.
در جوانی، در سامراء، مورد اعتماد میرزای شیرازی بود و مشورت‌هایش در تصمیمات آن عالم بزرگ اثرگذار بود. پس از مهاجرت به نجف، اعتماد آخوند خراسانی را نیز جلب کرد، تا جایی که گفته می‌شد بسیاری از بیانیه‌ها و مواضع سیاسی بزرگان نجف با قلم او تدوین می‌شد.
در قیام انقلاب بیستم عراق علیه استعمار انگلیس، نائینی یکی از رهبران پیشتاز قیام بود، تا آنجا که پس از سرکوب، به همراه دیگر علمای بزرگ مانند آیتالله سید ابوالحسن اصفهانی به قم تبعید شد. خاطراتی که از بیت شریف نائینی به جا مانده، تصویری زنده از محبوبیت او در میان مردم ارائه می‌دهد؛ از جمله اینکه مردم سه ساعت قبل از غروب برای استقبال از نائینی و اصفهانی در کرمانشاه بیرون آمده بودند، در حالی که هنوز جمعیت به شهر نرسیده بود.
این محبت و علاقه مردم ایران و عراق به اسلام، علما و مراجع و پایبندی آنان به شریعت الهی، سرمایه بزرگ ماست. هر آنچه در حوزه‌های علمی موجود است، در حقیقت از این امت است؛ از ملت ایران، عراق و سراسر امت اسلامی.
نائینی بارها در برابر انگلیسی‌ها ایستاد و هرگاه استقلال اسلام و عزت امت در خطر بود، علمای بزرگ نجف، قم و سایر حوزه‌های جهان اسلام، جان و توان خود را سپر دفاع قرار می‌دادند. امروز نیز مراجع عالی‌قدر ما در نجف و قم، سد محکمی در برابر هجوم مستکبران به عراق، ایران و جهان اسلام هستند. در دو سال اخیر و در وقایع پشت سر هم در عراق، شاهد بودیم که چگونه مرجعیت عالی نقش خود را ایفا کرد.
امام (قدس سره) در جایگاه بی‌نظیر خود، پس از هزار سال، مسیر جدیدی را ترسیم کرد. اگر بخواهیم یک سیر تاریخی هزار ساله را مرور کنیم، از جمله مشروطه و حوادث مشابه، می‌بینیم آنچه امام خمینی (ره) با انقلاب اسلامی انجام داد، بی‌نظیر است.
همچنین، نقش علمای بزرگی مانند محقق خراسانی (ره) و محقق نائینی (ره) و برخی دیگر از معاصرین برجسته، در تأکید بر تفکر و آگاهی سیاسی اصیل، و همچنین در نشان دادن جایگاه حوزۀ علمی در عرصه‌های اجتماعی و سیاسی و تبیین اصول حوزۀ علمی رشید و پیشرو، برخلاف برخی جهت‌گیری‌های گذشته در حوزه‌های علمی و در نجف، کاملاً آشکار است.
محور سوم: ابعاد اخلاقی و معنوی شخصیت میرزای نائینی
استاد اعرافی در پایان سخنرانی، بر جنبه‌های معنوی و اخلاقی شخصیت میرزا نائینی تأکید کرد و گفت: این ویژگی‌های اخلاقی، پایه اصلی تلاش‌های علمی و فکری و سیاسی او را تشکیل می‌داد. ورع، تقوا و زهد او اساس استواری مواضعش و روشنی دیدگاه‌هایش بود.
امروز بیش از هر زمان دیگری به چنین الگوهایی از عالمان تربیت‌کننده نیازمندیم؛ عالمانی که با علم خود روشنی می‌بخشند، با اخلاق خود پالایش می‌کنند و با روح و معنویت خویش هدایت‌گر جامعه‌اند. میرزا نائینی در رأس این شخصیت‌ها قرار دارد: عالمی ربانی، فقیهی مجاهد و مربی‌ای وارسته.
امروز زمینه‌ای گسترده و آمادگی فراوان در سراسر جهان برای پذیرش معارف اسلام و اهل‌بیت(ع) وجود دارد و این امر مسئولیت بزرگی بر دوش حوزه‌های علمیه می‌گذارد؛ تا سطح خود را با نیازهای روز هماهنگ سازند، اصول اسلام را در جهان گسترش دهند و ریشه‌های حوزه را در سراسر معموره بگسترانند.
