معرفی مراکز فقهی: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

با ظهور انقلاب اسلامی، پژوهش‌های دینی کشور وارد مرحله جدیدی از رشد و شکوفایی شد. در سال ۱۳۵۸ به فرمان امام خمینی (ره) نهادی فرهنگی و تبلیغی در درون حوزه علمیه شکل گرفت که در سال‌های بعد به نام دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم خوانده شد. این دفتر که وظیفه اصلی‌اش پر کردن خلأهای فرهنگی و تأمین نیازهای دینی برآمده از تأسیس نظام جمهوری اسلامی بود، در کنار فعالیت‌های گوناگون تبلیغی، عرصه‌های آموزشی و پژوهشی را نیز به مجموعه فعالیت‌های خود افزود و به‌تدریج در زمینه‌های گوناگون علمی و تخصصی به تشکیل واحدها و گروه‌های مطالعاتی و تحقیقاتی اقدام کرد.

آنچه در سیر پویایی و شکوفایی فعالیت‌های پژوهشی دفتر قابل تأمل است، شکل‌گیری فعالیت‌های پژوهشی، متناسب با شرایط ویژه و در پاسخ به نیازهای اجتماعی هر دوره از انقلاب اسلامی است. در سال ۱۳۶۲ ضرورت بازگشت به منابع اصیل و گران‌سنگ اسلامی و بازشناسی و بازسازی فرهنگ دینی متناسب با شرایط و نیازمندی‌های زمان، سبب شد تا نخستین مرکز پژوهشی دفتر با عنوان مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی شکل گیرد. این مرکز در روند تکاملی خود به‌تدریج توانست با ایجاد چهار پژوهشکده (فلسفه و کلام اسلامی، فقه و حقوق، علوم و اندیشه سیاسی، تاریخ و سیره اهل بیت (ع))، و سه مرکز پژوهشی (احیای آثار اسلامی، اصطلاح‌نامه علوم اسلامی و پاسخگویی به سئوالات دینی) فعالیت‌های گسترده‌ای را در دستور کار خود قرار دهد.

خلأ تحقیقات علمی در عرصه قرآن و معارف قرآن، دفتر تبلیغات اسلامی را بر آن داشت که مرکز مستقلی را بدین منظور پایه‌ریزی کند. این مرکز با جذب فضلای قرآن‌پژوه و انجام پروژه‌های بزرگ و متعدد، هم‌اکنون بزرگ‌ترین مرکز قرآن‌پژوهی کشور به شمار می‌آید.

همچنین با توجه به ضرورت انجام مطالعات علمی در موضوع مهدویت، تأسیس نخستین مؤسسه حوزوی در این عرصه به نام پژوهشکده مهدویت و آینده‌پژوهی رقم خورد. این مؤسسه که از سال ۱۳۷۷ با عنوان «انتظار نور» آغاز به کار کرد، تأثیر بسزایی در گسترش مطالعات مهدوی (عج) در حوزه علمیه قم داشته است.

علاوه بر این، دفتر تبلیغات اسلامی در خراسان نیز فعالیت‌های متنوع پژوهشی را از سال ۱۳۶۸ آغاز کرد و با استفاده از ظرفیت حوزه علمیه خراسان و دانشگاه‌های استان، گروه‌های علمی متعددی را راه‌اندازی نمود و با بهره‌گیری از محققان توانمند، موفق به اجرای ده‌ها طرح تحقیقاتی گردید. همچنین دفتر اصفهان نیز با توجه به اقتضائات محیطی و شرایط حوزه علمیه اصفهان، در سال‌های اخیر برنامه‌های پژوهشی خود را آغاز کرده است.

در سال ۱۳۸۰ همزمان با برنامه‌ریزی جامعِ دفتر تبلیغات اسلامی و تدوین بیانیه مأموریت، معاونت پژوهشی نیز به بازنگری و اصلاح ساختار، اهداف و خط مشی‌های خود پرداخت و سرانجام، چشم‌انداز و سیاست‌های کلان پژوهشی و همچنین اهداف و برنامه‌های پژوهشکده‌ها و گروه‌های پژوهشی خود را تنظیم و تدوین کرد. در ساختار جدیدِ دفتر مقرر گردید همه مراکز پژوهشی در قالب یک پژوهشگاه جامع سازماندهی شوند و پس از پیگیری‌های مکرر، سرانجام با تصویب چهار پژوهشکده در شورای عالی گسترش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، در سال ۱۳۸۴ مجوز قطعی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی گرفته شد.

هم‌اکنون پژوهشگاه دارای پژوهشکده‌ها، مراکز و گروه‌های پژوهشی متعددی به شرح زیر است:

• پژوهشکده فقه و حقوق
  • گروه فلسفه فقه و حقوق اسلامی
  • گروه علوم وابسته به فقه (اصول فقه، رجال و حدیث)
  • گروه مسائل فقهی و حقوقی

• پژوهشکده فلسفه و کلام اسلامی
  •  گروه کلام
  • گروه فلسفه
  • گروه فلسفه اخلاق

• پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی
  •  گروه فلسفه سیاسی
  • گروه فقه سیاسی
  • گروه علوم‌سیاسی

• پژوهشکده تاریخ و سیره اهل‌بیت (ع)
  • گروه تاریخ تشیع
  • گروه سیره اهل‌بیت (ع)
  • گروه فرهنگ و تمدن اسلامی

• پژوهشکده مهدویت و آینده‌پژوهی
  • گروه آینده‌پژوهی
  • گروه مبانی مهدویت
  • گروه فرهنگ مهدویت

• مرکز فرهنگ و معارف قرآن
  • گروه دائره‌المعارف‌های قرآنی
  • گروه فرهنگ‌نامه‌ها و معجم‌های قرآنی
  • گروه مأخذشناسی و طبقه‌بندی اطلاعات علوم و معارف قرآن
  • گروه ترجمه و تفسیر ترتیبی
  • گروه تفسیر موضوعی قرآن
  • گروه علوم قرآنی
  • گروه قرآن و علوم روز

• مرکز مطالعات فرهنگی ـ اجتماعی
  • گروه مطالعات بنیادی و دین‌پژوهی فرهنگی ـ اجتماعی
  • گروه مطالعات روحانیت
  • گروه سنجش افکار و پیمایش اجتماعی
  • گروه تبلیغ و رسانه

• مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی
  • گروه اصطلاح‌نامه
  • گروه فرهنگ‌نامه
  • گروه نمایه و فهرست‌نویسی
  • مرکز احیای آثار اسلامی
  • گروه نسخه شناسی و کتاب‌شناسی
  • گروه احیای آثار

• مرکز اخلاق و تربیت اسلامی
  • گروه تربیت
  • گروه اخلاق

• گروه مطالعات اسلام و غرب

همچنین، چندین نشریه زیر نظر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی منتشر می‌شود که عبارت‌اند از:

• فصلنامه حوزه
• فصلنامه نقد و نظر
• دو ماهنامه آینه پژوهش
• فصلنامه فقه (کاوشی نو در فقه اسلامی)
• فصلنامه اسلام و مطالعات اجتماعی
• فصلنامه پژوهش‌های قرآنی (شعبه خراسان)
• فصلنامه اخلاق اسلامی (شعبه اصفهان).

کتابخانه‌های عمومی و تخصصی پژوهشگاه، با دو دهه فعالیت، اکنون از بزرگ‌ترین کتابخانه‌های دینی کشور محسوب می‌شوند که شامل مجموعه‌های زیر است:

• کتابخانه عمومی و اهل قلم حوزه
• کتابخانه تخصصی علوم اسلامی و انسانی
• کتابخانه تخصصی علوم و معارف قرآن
• آرشیو مطبوعات تخصصی.

 
مأموریت

پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با اهتمام به تعمیق و توسعه دانش و معرفت اسلامی و تبیین و گسترش باور، بینش و ارزش‌های اسلامی و انقلابی و به منظور افق‌گشایی علمی، نواندیشی دینی با رویکردی روشمند و نظام‌یافته به حوزه معرفت دینی تشکیل یافته است. این مجموعه با پشتوانه بیش از دو دهه فعالیت مستمر در عرصه علوم اسلامی و انسانی و با بهره‌مندی از استادان حوزه و دانشگاه و محققان فاضل و نواندیش حوزه علمیه، تلاش دارد طبق فرموده رهبر معظم انقلاب حضرت آیت‌الله خامنه‌ای (مدظله العالی) به‌عنوان نماد روشنفکری حوزه، به تولید اندیشه و پشتیبانی نظری از اندیشه و فرهنگ دینی و نظام اسلامی بپردازد.

این پژوهشگاه تا کنون با انتشار بیش از ۶۳۰ اثر پژوهشی (۲۹۵ اثر چاپ نشر پژوهشگاه و ۳۳۵ اثر چاپ بوستان کتاب) و کسب ۱۸۰ جایزه (۶۳ اثر نشر پژوهشگاه و ۱۱۷ اثر نشر بوستان کتاب) آثار برگزیده در جشنواره‌ها و مجامع علمی کشور، در جهت تحقق مأموریت خود پرونده درخشانی را به نمایش گذاشته است. گفتنی است در سال ۱۳۸۹، چهارمین جشنواره بین‌المللی فارابی، این پژوهشگاه را مؤسسه برتر پژوهشی معرفی کرد.

اهداف

• تبیین معارف ناب اسلام و پالایش فرهنگ دینی از پیرایه‌های جمود و التقاط؛
• تبیین نظام‌مند اسلام و ارائه الگوهای کارآمد فردی و اجتماعی متناسب با نیازهای جهان معاصرازطریق توسعه، تعمیق و توانمندسازی علوم اسلامی؛
• تأمین پشتوانه‌های علمی برای نظام‌بخشی و کارآمدسازی حکومت دینی و انقلاب اسلامی.

وظایف

• بررسی و شناسایی نیازهای پژوهشی در زمینه علوم و فرهنگ اسلامی؛
• اجرای طرح‌های پژوهشی بنیادی، کاربردی و توسعه‌ای در زمینه‌های علوم و فرهنگ اسلامی؛
• فراهم کردن امکانات لازم و متناسب با فعالیت‌های پژوهشی مرتبط؛
• همکاری پژوهشی با دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی داخل و خارج کشور به منظور ارتقای کیفیت فعالیت‌های پژوهشی در زمینه علوم و فرهنگ اسلامی با رعایت ضوابط و مقررات؛
• ارائه خدمات مشاوره‌ای به اشخاص حقیقی و حقوقی بر اساس نتایج فعالیت‌های علمی و پژوهشی انجام شده در پژوهشگاه؛
• انتشار مجله، کتاب علمی، جزوه آموزشی، تولید نرم‌افزار و برنامه‌های رایانه‌ای متناسب با اهداف پژوهشگاه طبق ضوابط و مقررات در پژوهشگاه؛

• برگزاری همایش‌های علمی و ارائه دستاوردهای پژوهشی در قالب کارگاه‌های آموزشی با رعایت ضوابط و مقررات مربوط.