شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
شبکه اجتهاد: بسیاری قدمت حوزه علمیه قم را با مهاجرت و اسکان افراد قبیله اشعری از کوفه به قم یکسان می‌دانند و گسترش و افزایش مهاجرت اشعریان شیعی در سده دوم هجری را که محدثان و علمای اهل تشیع در بین ایشان را نشان‌دهنده‌ی تکوین حوزه علمیه شیعی در نخستین دهه‌های سده‌ی دوم هجری می‌دانند. هرچند با رونق حوزه‌های مشابه دیگر در ری و سپس بغداد و به‌ویژه پس از قدرت یافتن سلجوقیان سنی مذهب در سده‌ی پنجم، از شکوه پیشین آن کاسته شد؛ اما در طول سالیان پرفرازونشیب ایران به حیات خود ادامه داد.
پس از سالیان طولانی، حوزه علمیه قم با حضور حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی معروف به آیت‌الله مؤسس از مراجع تقلید شیعه، جانی دوباره گرفت و در مسیر شکوفایی و پویایی قرار گرفت، این تغییر و تحول به‌گونه‌ای رقم خورده است که شیخ عبدالکریم حائری را بنیان‌گذار حوزه علمیه قم قلمداد می‌کنند. آیت‌الله حائری در سال ۱۳۴۰ق (۱۳۰۱ش) به دعوت عالمان قم، به آن شهر رفت و با شکل دادن به حوزه علمیه قم و بر عهده گرفتن ریاست آن، در قم ماندگار شد. آیت‌الله حائری در دوران ریاست حوزه قم بیش از هر چیز به برنامه‌ریزی برای تثبیت و پیشرفت حوزه می‌اندیشید. تحول در روش‌های آموزشی، تخصصی شدن ابواب فقه، توسعه دامنه معلومات دانش‌پژوهان، حتی آموزش زبان‌های خارجی و به‌طور خلاصه تربیت محقق و مجتهد، از برنامه‌های ایشان بود.
پس از وفات آیت‌الله حائری اداره حوزه علمیه قم بر عهده سه تن از استادان بزرگ این حوزه: آیات عظام سید محمد حجت کوه کمری، سید محمدتقی خوانساری و سید صدرالدین صدر بود. تا این‌که با ورود آیت‌الله بروجردی به حوزه علمیه قم، بر رونق آن افزوده شد و شورونشاط علمی آن دوچندان و بنیه علمی آن تقویت گردید. اقدامات آیت‌الله بروجردی در طول دوره زعامت، حاکی از اهتمام ایشان به حفظ و تقویت این‌حوزه است. آیت‌الله بروجردی با استقرار در قم تدریس پرمایه‌ای را آغاز کردند و در امر شاگرد پروری بسیار موفق بودند به‌طوری‌که در پایان زندگی ایشان برشمار استادان خارج فقه و اصول حوزه قم افزوده شد؛ به‌ویژه تعدادی از شاگردان برجسته آیت‌الله حائری چون شیخ محمدعلی اراکی، سید محمدرضا گلپایگانی، سید محمد داماد، امام خمینی(ره)، سید کاظم شریعتمداری و سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی کرسی درس خارج داشتند.
آیت‌الله بروجردی از اقدامات سیاسی و اجتماعی غافل نبودند و پیشنهاد گنجاندن تعلیمات دینی در ضمن دروس مدارس و موافقت دولت با آن؛ پیشنهاد توقف قطارها در ایستگاه برای اقامه نماز مسافران؛ مقابله بانفوذ بهائیت در مراکز دولتی؛ حمایت از مردم فلسطین و صدور اعلامیه در این باب در سال تأسیس رژیم اسرائیل از فعالیت‌های ایشان در طول این سال‌ها است. یکی از اقدامات بین‌المللی آیت‌الله بروجردی جلب حمایت و تأیید شیخ محمدتقی قمی برای تأسیس دارالتقریب مصر بود. براثر مساعی آیت‌الله بروجردی بود که شیخ محمود شلتوت، شیخ دانشگاه الازهر در ۱۳۳۷ش مذهب جعفری را در کنار دیگر مذاهب فقهی اهل سنّت به رسمیت پذیرفت.
پس از رحلت آیت‌الله بروجردی، حضرت امام خمینی(ره) اعتراضات خویش علیه حکومت پهلوی را شدت بخشیدند و مبارزات خویش را آغاز کردند. این مبارزات تا زمان سرنگونی سلطنت پهلوی ادامه یافت. در تمام این سال‌ها، حوزه علمیه قم هم به جهت نقشی که در انقلاب اسلامی داشت و هم به سبب کارها و اقداماتی که پس از انقلاب در زمینه‌های مختلف انجام داد، گسترش یافت؛ خصوصاً به دلیل برخی از مسئولیت‌های تعریف‌شده در قانون اساسی و مشاغل سیاسی و فرهنگی جامعه که تنها از عهده دانش‌آموختگان حوزه برمی‌آید. بر عهده گرفتن اداره جامعه اسلامی با تکیه‌بر نظریه ولایت‌فقیه و بروز مسائل و حوادث محدثه سبب رشد و پویایی مباحث فقهی، اصولی، فلسفی و اخلاقی در حوزه علمیه شده است. افزون بر این رشد و گسترش اندیشه انقلاب اسلامی در جهان جایگاه حوزه علمیه قم را ارتقا داده است به‌گونه‌ای که در حال حاضر از بسیاری کشورهای دیگر افراد جهت تحصیل علوم دینی به قم می‌آیند. در طول این سال‌ها قم همواره در بطن حوادث و رویدادهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بوده است.
بعد از گذشت ۱۰۰ سال از تأسیس حوزه علمیه قم و نقش‌آفرینی آن در عرصه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و بین‌المللی به نظر می‌رسد، در حال حاضر حوزه علمیه برای انجام‌وظیفه خویش که احیاء شریعت و آموزه‌های اسلامی و نیز حمایت معنوی و علمی از نظام جمهوری اسلامی است، کاری بس دشوار در پیش دارد.
رویارویی با شبهات جدید و گونه‌های جدید دین‌داری که به لطف گسترش شبکه‌های اجتماعی به‌سرعت در فضای جامعه پخش می‌شوند و ذهن افراد را درگیر می‌کنند، پاسخگویی به مسائل موردنیاز اداره جامعه اسلامی که تحت تأثیر زندگی مدرن هرروز در حال تغییر هستند و نیازمند بازبینی جدی چشم‌انداز، اهداف و سیاست‌های حوزه علمیه است که باید هرچه زودتر به سرانجام برسند تا فرصت نقش‌آفرینی فعال حوزه علمیه در تغییرات روزافزون و سریع دنیای کنونی از دست نرود.
نویسنده: حجت‌الاسلام دکتر علی‌اکبر عبدالاحدی مقدم، پژوهشگر موسسه صراط مبین
