بنیاد امامت و سلطنت در عمان/ میرجواد میرگلوی

شبکه اجتهاد: خاندان الهنایی نیز از قبایلی هستند که در امور مذهبی اباضی صاحب نفوذ بوده و در امور مذهبی به آنها توجه می‌شود و در ساختار مذهبی صاحب جایگاه هستند. سه خاندان الهنایی، الخروصی و الخلیلی قبایل صاحب نفوذ مذهبی هستند که در قرن گذشته امام اباضی و مفتی اعظم از بین آنها انتخاب شده است.

یکی از وقایع بسیار مهمی که در عمان به وقوع پیوست در دوره سلطان فیصل اتفاق افتاد، علمای اباضیه که عملاً از زمان به قدرت رسیدن آل بوسعیدی به حاشیه رفته بودند این وضع را برنتافتند و بالاخره در زمان سلطان فیصل بن ترکی بن سعیدبن سلطان بن احمد بن سعید دست به انقلاب زدند.

شیوخ اباضی که نظام سلطنتی موروثی موجود را با اصول فقهی خود در تباین می‌دیدند و از سوی دیگر نقش آنها در بسیاری از امور و شئون دینی مانند قضا و مشورت حاکم از بین رفته بود ادامه این وضعیت را برنتافتند و در ابتدای قرن بیستم میلادی قیام کردند.

آنها در سال ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م شخصی به نام سالم بن راشد الخروصی را به امامت برگزیدند و شهر نزوا نیز پایتخت امامت در عمان شد. اباضیان در این سال حملات خود به سلطنت را افزایش دادند و بار دیگر سرزمین عمان امروزی را وارد نزاع و درگیری کردند. انگلستان در این زمان جانب سلطنت را گرفت و برای کنترل اوضاع و تسکین وضعیت سلطان فیصل بن ترکی را از سلطنت خلع کردند و فرزندش تیمور بن فیصل را به جای او گماشتند، اما این حرکت نتوانست انشقاق به وجود آمده را حل کند و امامت برای چندین سال معارض سلطنت باقی ماند.

عمان در زمان به سلطنت رسیدن تیموربن فیصل فاصله زیادی با دنیا پیدا کرده بود و کما فی السابق نبود. در دوره تیمور جنگ جهانی اول شروع شد و وضعیت اقتصادی و معیشتی مردم بسیار بد و موعد بازپرداخت دیون به‌جا مانده از زمان پدرش نیز فرا رسیده بود و از سوی دیگر معارضین سلطنت در شهر نزوا به آنها حمله می‌کردند و تیمور را تضعیف می‌کردند.

مناطق تحت کنترل عمان یعنی ولایات داخلی فعلی تحت کنترل امامت بود و عملاً رفت و آمد قوافل و افراد از آنجا با موانعی روبه‌رو می‌شد. در زمان سلطنت تیمور بود که نواحی از پاکستان، ایران، کنیا، تانزانیا و امارات امروزی از سلطه عمان خارج شد و انگلیس در این باره نقش بارزی بر عهده داشت. در سال‌های بیان ۱۹۱۳ تا ۱۹۲۰ میلادی امام نزوی قدرت روز افزونی پیدا کرد و عملاً به امامت محمدبن عبدالله الخلیلی توانستند استقلال کسب کنند. از این قیام‌ها عبدالعزیزآل سعود نیز حمایت می‌کرد، الخلیلی پس از ترور الخروصی به امامت رسید.

در سال ۱۳۳۹ق/۱۹۲۰م بود که انگلستان در ولایت سیب بین سران جریان امامت و نمایندگان سلطان تیمور قراردادی منعقد نمود که به موجب آن هر دو طرف ترک مخاصمه کردند و صلح نسبی پدیدار شد این قرارداد به “معاهده سیب” مشهور گشت.

انگلیس سلطنت را متحد خود می‌دانست و از سوی دیگر به دلیل ضعف پس از جنگ جهانی دوم خود توان ورود به درگیری میان امامت و سلطنت در عمان را نداشت و امامان را تهدیدی برای تسلط خود در هندوستان می‌دانست.

این قرار داد عملاً سرزمین عمان امروزی را به عمان امامت و مسقط سلطنت تقسیم می‌کرد و مسقط این وضعیت را به رسمیت می‌شناخت ولی از آنجایی که سلطنت حمایت انگلیس را داشت توانست با کشف نفت در نواحی داخلی و تحت کنترل امامت به‌مرور زمان امامت را تضعیف کند.

در سال ۱۳۷۳ق/۱۹۵۴م امام محمد الخلیلی دار فانی را وداع گفت و سلطان سعید از او به احترام یاد کرد. امام محمد الخلیلی رابطه خوبی با سلطان سعید داشت و قرار داد سیب را نیز او امضا کرده بود.

علمای اباضی پس از امام الخلیلی فردی به نام غالب بن علی النهائی را به امامت اباضیان برگزیدند، اما از آنجایی که او رابطه نزدیکی با سعودی‌ها داشت و در آن زمان سلطان سعید در درگیری شدیدی با حکام سعودی در مناطق مرزی به سر می‌برد و خود امام الهنائی نیز در فعالیت‌های ضد سلطنت مشارکت می‌کرد، سلطان سعید از پذیرش او به عنوان امام و حاکم مناطق داخلی امتناع کرد.

از سویی دیگر کشف ابتدایی میادین نفتی در نواحی تحت کنترل امامت نوید ثروت هنگفتی را به سلطان می‌داد به همین دلیل او نمی‌توانست از این ولایات چشم پوشی کند و با حمایت نظامی انگلستان وارد جنگ با امامت مستقر در نزوا شد.

این جنگ دو مرحله داشت در مرحله اول که از ۱۹۵۴ تا ۱۹۵۶ میلادی طول کشید، طرفداران امامت توانستند با دیپلماسی فعال خود نظر جهانیان بخصوص جهان عرب را به خود جلب کند و سلطان را مجبور به آتش بس نمایند. ولی باز با حمایت‌های سعودی مبارزان امامت فعال شدند ولی این بار انگلیس به‌طور کامل از سلطان پشتیبانی کرد و با حملات هوایی قوای بریتانیا، سلطان توانست در سال ۱۳۷۸ق/۱۹۵۹م امام الهنائی را شکست دهد.

شهرهای نزوا، ازکا، تنوف، برکت الموز و بهلاء در این جنگ به‌شدت آسیب دیدند، ولایت سیت در این جنگ بیشترین مقاومت در مقابل حملات را داشت. در پی این جنگ بود که امام الهنائی از به عربستان سعودی مهاجرت کرد و در سال ۱۹۵۹ طومار امامت در عمان پیچیده شد و نواحی تحت کنترل آنها ضمیمه قلمرو سلطان گردید، هرچند که مبارزان اباضی تا اوایل دهه ۱۹۷۰ دست به عملیات علیه قدرت سیاسی مستقر در مسقط می‌زدند. به این ترتیب اسم عمان به تمام سرزمین عمان امروزی اطلاق گشت و دیگر خبری از نام جداگانه مسقط نبود.

امام الهنائی در عربستان به فعالیت‌های خود علیه سلطنت ادامه و در آنجا دولت در تبعید را تشکیل داد. او حتی با امان نامه سلطان قابوس نیز حاضر به بازگشت به عمان نشد و در عربستان سعودی آزادانه فعالیت‌های جهانی خویش علیه سلطنت عمان را پی می‌‌رفت و اعراب را به حمایت از انقلابیون اباضی دعوت می‌کرد. او در سال ۱۴۳۰ق/۲۰۰۹م در عربستان از دنیا رفت.

نویسنده: میرجواد میرگلوی بیات، دانشجوی دوره دکتری مطالعات منطقه‌ای دانشگاه تهران، کارشناس مسائل عمان