شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
استاد علیرضا اعرافی، در درس خارج فقه روابط اجتماعی گفت: کتابی که در فقه جای آن خالی است، «فقه روابط عام اجتماعی» است. این فقه و این کتاب در حقیقت متکفل بیان اصول و ضوابط و قواعد و احکام حاکم بر روابط یک انسان با انسان‌های دیگر با قطع‌نظر از این عناوین خاص است.
به گزارش شبکه اجتهاد، آیت‌الله علیرضا اعرافی، مدیر حوزه‌های علمیه قم در درس خارج فقه روابط اجتماعی موضوع حب و بغض را مورد بررسی قرار داد. وی در ابتدا سه محور در این بحث مطرح کرد: محور نخست؛ مباحث و مسائل جدیدی در علوم، دانش‌ها و زندگی جدید پدیدار شده که پاسخی می‌خواهد، از این‌رو بین ۱۰ تا ۲۰ کتاب و باب جدید در فقه مورد نیاز است. یک محور در تحولات فقهی این است که در درون ابواب کتاب‌های سنتی موجود، مسائل و مباحث و فصولی افزوده شود. البته کم‌و‌بیش انجام شده ولی باید کار بیشتری انجام شود. سیاست ما نیز ترغیب، تشویق و حمایت است. از کتاب طهارت تا دیات یک توسعه، افزایش ظرفیت و گنجایش بیشتر با طرح مسائل و مباحث جدید با درجات متفاوت نیاز هست.
محور دوم؛ برخی مسائل و مباحث از موضوع توسعه‌ای برخوردارند و ظرفیت این را دارند که به شکل مستقل در عرض کتاب صلاه و حج و امثالهم به صورت کتابی پایه‌ریزی شوند. در این محور بین ۱۰ تا ۲۰ عنوان قابلیت طرح دارد و بخشی از این‌ها در درختواره جدید رشته‌های حوزه هم پیش‌بینی شده است. درختواره‌ای که طی دو سال حدود ۶۰۰ نفر روی آن کار می‌کردند و مشاوره می‌دادند، در حال حاضر تقریباً تمام است. مقداری در سطح چهار است و بخشی هم در سطح ویژه و سطح پنج دیده شده است. حدود ۳۰۰گرایش و رشته‌‌مقطع نیز در آن دیده شده است. در حوزه حقوق و فقه آن بخشی از ایده‌ها در آنجا منعکس و پیش‌بینی شده است. محور سوم؛ در واقع افزایش فهرست کتاب‌های موجود از وضع فعلی به یک وضع جدید که بین ۱۰ تا ۲۰ عنوان ظرفیت دارد، است.
فقه روابط اجتماعی
نکته بعدی خالی بودن کتابی در حوزه فقه اجتماعی است، ایشان در این‌باره گفت: کتابی که در فقه جای آن خالی است، «فقه روابط عام اجتماعی» است. این فقه و این کتاب در حقیقت متکفل بیان اصول و ضوابط و قواعد و احکام حاکم بر روابط یک انسان با انسان‌های دیگر، قطع‌نظر از این عناوین خاص است. محور کتابی که ما این روزها پی خواهیم گرفت نیز «العلاقات‌العامه» و روابط عام اجتماعی است. عنوانی که اینجا وجود دارد، رابطه یک انسان با دیگران فقط در همین محدوده عناوین عامه مذکور است؛ دیگرانی که انسان است، اهل کتاب است، مسلمان است و شیعه است ولی دیگرانی که یک رنگ‌های خاص‌تری پیدا می‌کنند مثل پدر، مادر، همسایه، خانواده و امثالهم در یک سطح پایین‌تری قرار می‌گیرند و از این بخش جدا می‌شود.
احکام مثبت و منفی در روابط اجتماعی
اعرافی در ادامه بحث به منظر روابط اجتماعی و سلوک اجتماعی وارد شدند: طبعاً در روابط اجتماعی، معاشرت و سلوک عام اجتماعی مثبت و منفی داریم، یعنی عناوینی داریم که واجب یا مستحب است و در نقطه مقابل عناوینی حرام یا مکروه است؛ البته برخی از آن سلوک‌ها هم می‌تواند مباح باشد. این سلسله سلوک‌های واجب و مستحب مثبت است. سلسله روابط و اصولی منفی نیز در واقع حرام و مکروه است. چیزی که ما اینجا مطرح می‌کنیم از حیث احکام واجب، مستحب، حرام، مکروه و مباح در رابطه شخصی با شخص دیگر تعیین تکلیف می‌شود.
در فقه روابط اجتماعی سه مرحله کلی داریم؛۱ – مرحله نگرش‌ها ۲- مرحله گرایش‌ها و کشش‌ها و عواطف ۳- سلوک و رفتار و اقدام.
حب و بغض
وی در تعریف حب و بغض هم گفت: مرحوم نراقی در جامع‌السعادات و همین‌طور در کلمات ملاصدرا و بوعلی ذکر شده که «حب، میل و طبع إلی ما یلائمه و یلتذ به یا الاحساس بالمیل إلی شیءٍ ملذ یا إلی شیءٍ یلذ به الانسان». در باب بغض هم این‌طور است که «النفره عن شیءٍ فیه ألمٌ للإنسان یا إلی شیءٍ مولم».
بحث دیگری ویژگی‌های حُب و بغض است که اشاره شد: نکته اول: حُب و بغض از مقولات کیف نفسانیه است. نکته دوم: در تحلیل حُب و بغض می‌گویند که در هسته معنایی حُب و بغض به لذت و ألَم می‌رسیم. نکته سوم: حُب و بغض متوقف بر علم هم هست، وقتی حُب و بغض ایجاد می‌شود که شخص نسبت به امر ملذ یا مولم احساسی داشته باشم. علمی که گفته می‌شود، در دو مرحله است: یکی تصور و دیگری تصدیق است، وقتی حُب پیدا می‌شود که تصور این امر ملذ را بکند. ملذ و مولم وقتی مولد حُب و بغض می‌شود که تصور و تصدیقی قبلش باشد، هم تصور ملذ یا مولم کرده باشد، هم تصدیق به فایده و ضرر هم کرده باشد، بعد این هیجان پیدا می‌شود. پس هم امر واقعی خارجی در تولید حُب و بغض دخالت دارد، یعنی همان منشأ لذت و أَلَم که همان حسن‌و‌قبح باشد، واقعیت آن ملائم و غیرملائم است و هم باید این در دستگاه ذهنی شخص تصور و تصدیقی وجود داشته باشد تا این احساس پیدا شود. نکته چهارم: حُب و بغض از مقوله هیجانات و عواطف است، یک حالت تحریک و تهییج دارد، در روان‌شناختی فصلی جداگانه به نام عواطف و هیجانات و احساسات است. دوستی و دشمنی یکی از مهم‌ترین هیجانات است و با ادبیات روان‌شناختی اینچنین است؛ با ادبیات فلسفی می‌گوییم که میل و تمایل است ولی در ادبیات روان‌شناسی می‌گویند که این هیجان است. هیجان در واقع از آن خوبی و بدی و حسن و قبح و ملائم و منافرتی که در اشیاء وجود دارد، برمی‌خیزد و علم و آگاهی به آن تعلق می‌گیرد و درنتیجه این هیجان تولید می‌شود. صبح نو
